Mühasibat uçotu haqqında

~~Mühasibat uçotu haqqında~~[1]

~~AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU~~

~~I fəsil~~

~~ÜMUMİ MÜDDƏALAR~~

~~Maddə~~ 1. Qanunun təyinatı

Bu Qanun Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotunun dövlət tərəfindən tənzimlənməsi qaydanın, o cümlədən mühasibat uçotunun təşkilinin və aparılmasının ümumi prinsiplərini, bu sahədə müəssisə, idarə, təşkilat və başqa təsərrüfat subyektlərinin hüquqlarını, vəzifələrini və məsuliyyətini, mühasibat (maliyyə) hesabatlarının nəşri qaydasını, mühasibat məlumatlarının düzgünlüyünün təminatını və ölçülərini müəyyən edir.

~~Maddə~~ 2. Mühasibat uçotu və hesabatı qanunvericiliyi

~~Mühasibat uçotu və hesabatı ilə bağlı münasibətlər bu Qanunla və Azərbaycan Respublikasının digər qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir.~~

Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində müəyyən edilmiş qaydalar Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq müqavilələrində müəyyən edilmiş qaydalardan fərqli olduqda Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq müqavilələrinin qaydaları tətbiq edilir.

~~Maddə~~ 3. Mühasibat uçotunun əsas anlayışları

Mühasibat uçotu müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, öhdəliklərinin, kapitalının, dövriyyə vəsaitlərinin və ümumiyyətlə, bütün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin, natural göstəricilər əsasında, pul ifadəsində, fasiləsiz, başdan-başa, sənədləşdirilmiş və mühasibat registrlərində qarşılıqlı əlaqələndirilmiş bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə yığılması və qaydaya salınması sistemini özündə əks etdirir.

~~Bu Qanunda istifadə olunan əsas anlayışlar aşağıdakılardan:~~

təsərrüfat əməliyyatları—müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakını, kapitalını, öhdəliklərini, onların hərəkətini, maliyyə nəticələrini və. ümumiyyətlə, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini ayrı-ayrılıqda özündə əks etdirə bilən faktlardır.

~~ilkin sənədlər—~~~~təsərrüfat əməliyyatlarını və onların aparılması üçün rəhbərliyin (sahibkarın) göstərişini təsdiq edən yazılı şəhadətnamədir.~~

~~mühasibat uçotu registrləri~~~~—təsərrüfat əməliyyatlarının ilkin uçot sənədlərinə əsasən sistemləşdirilməsidir.~~

~~inventarizasiya~~—müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, öhdəliklərinin, hesablaşmalarının, maddi və digər sərvətlərin faktiki vəziyyətinin yoxlanılması, qiymətləndirilməsi və sənədlərlə rəsmiləşdirilməsidir.

~~mühasibat uçotu hesabı~~ — təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatların və mühasib uçotunda, digər informasiyanın qruplaşdırılması və saxlanılması üçün əsas vahiddir. Mühasibat uçotunda sintetik hesab əmlakın, kapitalın, maliyyə nəticələrinin və s.

müəyyən edilmiş növü üzrə təyin edilmiş əlamətlərinə görə ümumiləşdirilmiş məlumatların qruplaşdırılmasına xidmət edir. Analitik hesab isə sintetik hesabın daxilindəki şəxsi, material və başqa hesablardakı məlumatları daha təfsilatı ilə qruplaşdırır. Subhesab qruplaşdırılmış analitik uçot məlumatlarının özündə əks etdirməklə sintetik hesabın bir hissəsidir.

~~mühasibat uçotunun hesablar planı~~~~—mühasibat uçotunun müəyyən edilmiş əlamətləri üzrə sintetik və subhesabların məcmusudur.~~

~~mühasibat uçotunun standartları~~~~—bu Qanunun müddəalarının inkişafı məqsədilə qəbul edilmiş mühasibat uçotunun aparılmasına dair icbari qaydaları və ya göstərişləri müəyyən edən normativ sənəddir.~~

~~adi (normal) əməliyyat dövrü~~—xammal, material, əmtəə və s. sərvətlərin alındığı, pul (kapital) qoyulduğu gündən etibarən onların nəticələrinin yenidən hazır məhsula, iş və xidmətə çevrilərək satıldığı dövrədək olan müddətdir.

~~dövriyyə vəsaitləri (aktivləri)~~—bir il ərzində, yaxud adi (normal) əməliyyat dövründə (bu dövr bir ildən çox olmamaqla) istehsalat, tədavül və istehlak sahələrində iştirakı nəzərdə tutulan pul vəsaitləri və digər aktivlərdir. Bunlara kassada və bankda olan pul vəsaitləri, tez satılan qiymətli kağızlar, debitor borcları, mal ehtiyatları, xammal, materiallar, bitməmiş istehsalat, hazır məhsul, gələcək dövrün xərclərinin cari hissəsi aiddir.

~~dövriyyədənkənar (uzunmüddətli) aktivlər~~~~—bir neçə il istifadəsi nəzərdə tutulan faydalı xassələrdir. Bunlara əsas vəsaitlər, kapital, yaxud başqa maliyyə qoyuluşları, qeyri-maddi aktivlər aiddir.~~

~~qeyri-maddi aktivlər~~~~—fiziki əsası olmayan, lakin sahibkarın imtiyazı və hüququ əsasında dəyər yaradan dövriyyədənkənar aktivlərdir.~~

~~müəssisə əmlakı~~~~—müəssisənin dövriyyə və dövriyyədənkənar aktivlərinin məcmusudur.~~

~~cari öhdəliklər~~—bir il ərzində, yaxud adi (normal) əməliyyat dövründə (bu dövr bir ildən çox olmamaqla) ödənişi nəzərdə tutulan-alınmış ssudalar, qiymətli kağızlar, verilmiş veksellər və s. öhdəliklərdir.

~~uzunmüddətli öhdəliklər~~~~—ödənişi bir ildən çox müddətə nəzərdə tutulan öhdəliklərdir.~~

~~maliyyə qoyuluşları~~—səhmlərin, istiqrazların və başqa qiymətli kağızların alınması, başqa müəssisələrə nizamnamə kapitalı qoyulması, borc verilməsi və s. ilə əlaqədar müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin investisiya qoyuluşlarıdır.

~~ilkin dəyər~~~~—alınması, quraşdırılması və başqa analoji xərcləri də daxil etməklə əmlakın, obyektin əldə edilməsinə çəkilən faktiki məsrəflərdir.~~

~~bərpa dəyəri~~~~—mövcud vaxtda istifadəsi zəruri olan dövriyyədənkənar aktivlərin mümkün məsrəflərinin qiymətləndirilməsidir.~~

~~maliyyə (mühasibat) hesabatı~~—müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, maliyyə vəziyyətinin, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin və s. istifadəçilər (səhmdarlar, kreditorlar, sahibkarlar, dövlət orqanları və s.) üçün təyin edilmiş formalarda öz əksini tapa bilən mühasibat uçotunun faktiki və düzgün təsdiq olunmuş göstəricilərinin yekunlarının məcmusudur.

~~mühasibat balansı~~~~—hesabat dövrünün son gününə müəssisənin, idarənin, təşkilatın və digər təsərrüfat subyektlərinin əmlak və maliyyə vəziyyətini əks etdirən maliyyə hesabatı formasıdır.~~

M~~addə~~ 4. Mühasibat uçotunun məcburiliyi

Azərbaycan Respublikasının ərazisində mənfəətlə, yaxud mənfəətsiz işləmək məqsədilə sahibkarlıq fəaliyyəti və ya başqa fəaliyyətlə məşğul olan, hüquqi şəxs sayılan, yaxud hüquqi şəxs sayılmayan, tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq fəaliyyət göstərən bütün təsərrüfat subyektləri (müəssisələr, idarələr, təşkilatlar və başqaları bu Qanunda bundan sonra müəssisə adlandırılacaqdır) bu Qanuna uyğun mühasibat uçotu aparmağa borcludurlar.

~~Maddə~~ ~~5. Mühasibat uçotunun obyektləri~~

~~1. Mühasibat uçotunun obyektləri aşağıdakılardır:~~

~~pul və natural ifadədə istifadədə olan və olmayan əmlak (icarəyə götürülən, bağışlanılan, əvəzsiz verilən və s. sərvətlər də daxil olmaqla);~~

~~istehsalat ehtiyatları və məsrəfləri, hazır məhsullar;~~

~~qeyri-maddi aktivlər;~~

~~pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar, hüquqi və fiziki şəxslərlə hesablaşmalar, investisiya qoyuluşları;~~

~~növlər və dövrlər üzrə gəlir və xərclər, mənfəət və zərərlər, mənfəətin istifadəsi (bölgüsü, yığımı), zərərlərin ödənilməsi;~~

~~əsas vəsaitlərin, azqiymətli əşyaların, qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsi (amortizasiyası);~~

~~kreditlər və digər borclara görə öhdəliklər, maliyyə təxsisatları və onların istifadəsi;~~

~~nizamnamə fondu da daxil edilməklə müəssisələrin ehtiyatlarının və digər fondlarının yaradılması, istifadəsi və mühasibat uçotunun hesab planına uyğun digər obyektlər.~~

2. Mühasibat uçotunun hesab planına uyğun olaraq bu maddənin birinci bəndində nəzərdə tutulan mühasibat uçotunun obyektləri hökmən sintetik, analitik və subhesablarda, mühasibat registrlərində qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu ilə öz əksini tapmalıdır. Analitik uçotun aparılması qaydası (şəxsi, material və başqa analoji hesabların uçotu da daxil olmaqla) nəzarət və idarəçiliyin tələbindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.

~~Maddə~~ 6. Mühasibat uçotunun əsas prinsipləri

~~Mühasibat uçotunun əsas prinsipləri aşağıdakılardır:~~

~~mühasibat uçotunun fasiləsizliyi~~—müəssisə yarandığı gündən ləğv edildiyi günədək bütün fəaliyyəti dövründə mühasibat uçotunun fasiləsiz həyata keçirilməsi, ləğvetmə zamanı Mühasibat uçotunun xüsusi qaydasının tətbiq olunması;

~~mühasibat uçotu hesablarının tətbiqi~~—müəssisə əmlakının, öhdəliyinin hərəkəti üzrə bütün təsərrüfat əməliyyatlarını, gəlir və xərc, mənfəət, zərər və bu kimi bütün başqa göstəricilərini yarandığı vaxtda da mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə heç bir istisnaya yol vermədən düzgün əks etdirilməsi;

~~təsərrüfat əməliyyatlarının iqtisadi məzmununun mənaca onun qalan bütün əlamətlərindən üstünlüyünün təminatı~~—müəssisənin ilkin uçot sənədlərində məzmunu qeyd olunan təsərrüfat əməliyyatlarını uçot və hesabatda əks etdirən zaman onun iqtisadi məzmununun mənaca qalan bütün əlamətlərindən üstünlüyünün təmin edilməsi və onların uçot siyasətində kommersiya sirri kimi qorunub saxlanması;

~~təsərrüfat fəaliyyətində ehtiyatlılığın təminatı~~—müəssisənin maliyyə nəticələrini formalaşdıran zaman potensial zərərin, yaxud öhdəliyin son dərəcə mənfəətə və ya aktivə çevrilərək uçot və hesabatda əksini tapması üçün böyük hazırlıq işinin—ehtiyatlılığın təmin edilməsi;

~~qiymətləndirmənin təminatın~~ —müəssisənin bütün dövriyyə və dövriyyədənkənar aktivlərinin, öhdəliklərinin və digər sərvətlərinin ilkin və bərpa dəyəri ilə qiymətləndirilərək bazar qiymətlərinə uyğunlaşdırılması.

II ~~fəsil~~

~~MÜHASİBAT UÇOTUNUN TƏŞKİLİ~~

~~Maddə~~ 7. Mühasibat uçotunun təşkilində müəssisənin vəzifələri

1. Müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin və bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunu bu Qanun əsasında işlənib hazırlanmış mühasibat uçotu standartlarına, mühasibat uçotunun hesab planına və başqa normativ sənədlərə uyğun mühasibat uçotu hesablarında qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu ilə aparır.

2. ~~Mühasibat uçotunun aparılmasında aşağıdakılar təmin edilməlidir:~~

hesabat dövrü ərzində ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarını uçotda düzgün əks etdirməli, əmlakın qiymətləndirilməsi zamanı təsərrüfatçılıq şəraitindən asılı olaraq qəbul edilmiş uçot siyasətinə və bu Qanuna uyğun hazırlanmış mühasibat uçotu standartları və uçota dair başqa normativ sənədlərin tələblərinə əməl olunmalı, keçən dövr ilə müqayisədə uçot siyasətindəki dəyişikliklər mühasibat hesabatında izah edilməlidir;

hesabat dövründəki (ay, rüb, il) mövcud əmlakın, öhdəliklərin, kapitalın, hesablaşmaların və digər sərvətlərin inventarizasiyasının nəticələri uçotda tam və düzgün əks etdirilməlidir. Bütün təsərrüfat əməliyyatlarının ardıcıl olaraq uçot registrlərində düzgün, xronoloji qeydiyyatı təmin edilməlidir;

~~gəlir və xərclər hesabat dövrünə düzgün aid edilməlidir;~~

~~qəbul edilmiş uçot siyasətinə hesabat ili ərzində riayət olunmalıdır.~~

Uçotda cari xərclərin istehsala (tədavül xərclərinə) və kapital qoyuluşlarına ayrılması dürüst müəyyənləşdirilməlidir. Hər ayın biri tarixinə analitik uçot hesablarının məlumatları dövriyyə və qalıqlar üzrə sintetik uçot hesablarının məlumatları ilə üzləşdirilərək, onların bərabərliyi və düzgünlüyü müəyyənləşdirilməlidir.

~~Maddə~~ 8. Mühasibat uçotunun məqsədi

~~Mühasibat uçotunun əsas məqsədi (vəzifəsi) aşağıdakılardır:~~

maliyyə, bank, vergi orqanları, investorlar, mal satanlar, mal alanlar, kreditorlar, dövlət orqanları və digər marağı olan təşkilatlar və şəxslər tərəfindən operativ rəhbərlik və idarəetməni həyata keçirmək, təqdim ediləcək maliyyə (mühasibat) hesabatlarının tərtibi üçün, həmçinin müəssisənin təsərrüfat prosesləri və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında zəruri olan məlumatları tam və düzgün formalaşdırmaq;

əmək, material və maliyyə ehtiyatlarının təsdiq edilmiş normalara, normativlərə və smetalara Müvafiq olaraq istifadəsi, əmlakın mövcudluğu və hərəkəti, mülkiyyət hüququ və öhdəlikləri üzərində nəzarəti təmin etmək;

~~maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətindəki mənfi halların qarşısını vaxtında almaq, təsərrüfatdaxili ehtiyatları aşkara çıxarmaq və onları səfərbər etmək.~~

~~Maddə~~ ~~9. Mühasibat uçotunun təşkili~~

1. ~~Müəssisədə mühasibat uçotunun təşkilinə müəssisə rəhbəri cavabdehdir.~~

2. Müəssisənin rəhbəri mühasibat uçotunun düzgün aparılması üçün lazımi şərait yaradır, uçotla əlaqəsi olan bütün bölmələrin, xidmətlərin işçiləri tərəfindən hazırlanan uçot sənədlərinin və məlumatlarının vaxtında və düzgün tərtib və təqdim edilməsi işində tələblərin yerinə yetirilməsini təmin edir və uçot üzrə normativ sənədlərin tələblərinə riayət edir.

3. Mühasibat uçotunun təşkili, aparılması, uçot siyasətinin formalaşması, daxili mühasibat hesabatı, inventarizasiya qaydası, əmlak və öhdəliklərin qiymətləndirilməsi üsulları və s. barədə müəssisə rəhbəri daxili əmrlər, qərarlar, qaydalar və s. hazırlayır. Bu zaman o, mühasibat uçotunun təşkilati formasını, sənəd dövriyyəsi qaydasını və uçot məlumatlarının texnologiyasını təyin edir, daxili uçot və hesabat sistemini işləyib hazırlayır, mühasibat uçotunun məqsədini həyata keçirmək üçün vacib olan təsərrüfat əməliyyatları üzərində nəzarət qaydasını, sənədlərə imza etmək hüququ olanları və s. müəyyən edir.

4. Müəssisə özünün filiallarını, şöbələrini, nümayəndəliklərini, istehsalatlarını, təsərrüfatlarını və strukturunda nəzərdə tutulan başqa bölmələrini müstəqil balansa ayıra bilər, lakin bu balansların göstəriciləri müəssisənin öz balansında cəmləşdirilir.

~~Maddə~~ 10. Mühasibat xidməti

1. Müəssisənin mühasibat xidmətini onun müstəqil struktur bölməsi (idarəsi, şöbəsi) olan və bilavasitə müəssisənin rəhbərinə tabe olan mühasibat, mərkəzləşdirilmiş mühasibat, sərbəst mühasiblər, müqavilələr əsasında cəlb edilmiş mühasiblər həyata keçirir.

2. Mühasibat işlərinə rəhbərlik həmin bölmənin (idarənin, şöbənin) rəhbəri və ya baş mühasib tərəfindən həyata keçirilir. Mühasibat xidməti üzrə müstəqil struktur bölməsi olmayan müəssisələrdə mühasibat xidmətinə aid olan işləri müqavilə əsasında ixtisaslaşdırılmış təşkilat, yaxud müvafiq mütəxəssis həyata keçirə bilər.

3. Mühasibat uçotu üzrə ali ixtisas təhsili olan və ya sərbəst mühasib statusu olan hər bir şəxs baş mühasib işləyə bilər. Zəruri hallarda mühasibat uçotu ixtisası üzrə ali ixtisas təhsili olmayan, lakin mühasibat uçotu işində ən azı beş il iş stajı olan şəxslərə də baş mühasibin işlərini həvalə etmək olar.

4. Baş mühasib və ya mühasibat uçotu xidmətinin rəhbəri bu Qanunu və ona uyğun işlənib hazırlanmış bütün mühasibat uçotu standartlarını və uçota dair digər normativ sənədləri rəhbər tutaraq mühasibat uçotunun ümumi prinsiplərinə riayət edilməsinə nəzarət edir.

5. Baş mühasib və ya mühasibat xidmətinin rəhbəri müəssisə tərəfindən həyata keçirilən bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu hesablarında (həmçinin mühasibat uçotu registrlərində) düzgün əks etdirilməsini, ona nəzarəti, operativ məlumatların təqdim edilməsini, mühasibat (maliyyə) hesabatlarının müəyyən edilmiş müddətlərdə tərtib və təqdim edilməsini, digər bölmə və xidmət sahələri ilə birlikdə təsərrüfatdaxili ehtiyatların aşkara çıxarılması və səfərbər edilməsi məqsədilə mühasibat uçotu və hesabatının məlumatları üzrə müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi təhlilinin həyata keçirilməsini təmin edir.

6. ~~Baş~~ mühasib və ya mühasibat xidmətinin rəhbəri müəssisənin rəhbəri ilə birlikdə əmtəələrin, materialların və başqa sərvətlərin, pul vəsaitlərinin qəbulu və verilməsi üçün əsas olan sənədlərə, habelə hesablaşma, kredit və maliyyə öhdəliklərinə imza edir. Göstərilən sənədlər baş mühasibin imzası olmadıqda etibarsız sayılır və icra üçün qəbul edilmir.

7. Müəssisənin rəhbəri verilən sərvətlərin saxlanması, emalı, satışı (buraxılışı), daşınması və ya istehsal prosesində tətbiqi ilə bilavasitə əlaqədar vəzifələr tutan və ya bu cür işləri yerinə yetirən, 18 yaşına çatmış işçilər ilə tam maddi məsuliyyət haqqında yazılı müqavilə bağlayır. Belə vəzifələrin və işlərin siyahısı, habelə tam maddi məsuliyyət haqqında birtipli müqavilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilir.

8. ~~Kassir ştatı olmayan kiçik müəssisələrdə həmin vəzifəni müəssisənin rəhbərinin yazılı sərəncamı ilə digər işçi yerinə yetirə bilər.~~

9. Baş mühasib işdən azad edilərkən mühasibat uçotunun vəziyyəti və hesabat məlumatlarının doğruluğu müəssisə rəhbərinin əmri ilə təyin edilmiş komissiya tərəfindən yoxlanılıb dürüstləşdirildikdən və aktla rəsmiləşdirildikdən sonra yeni təyin edilmiş baş mühasibə (o olmadıqda isə müəssisə rəhbərinin əmri ilə baş mühasibin işləri həvalə edilmiş işçiyə) təhvil verilir. Akt azı üç nüsxədən ibarət tərtib edilərək müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir və birinci nüsxəsi mühasibatda saxlanılır.

~~Maddə~~ ~~11. Sərbəst mühasib~~

1. Sərbəst mühasib Azərbaycan Respublikası Mühasiblər Palatasının verdiyi lisenziyaya əsasən respublika ərazisində mühasibat uçotu əməliyyatları aparmaq hüququ əldə etmiş fiziki şəxsdir.

2. ~~Sərbəst mühasibin statusu, hüquq və vəzifələri Azərbaycan Respublikasının qanunu ilə müəyyən edilir.~~

~~III~~ ~~fəsil~~

~~MÜHASİBAT UÇOTUNUN SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ REGİSTRLƏRİ~~

~~Maddə~~ 12. İlkin uçot sənədləri

1. ~~Təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsi faktını əks etdirən ilkin uçot sənədləri mühasibat uçotu registrlərində yazılışlar üçün əsas hesab olunur.~~

~~İlkin sənədlər (o cümlədən kağız və maşınla oxunan məlumat daşıyıcıları) özündə aşağıdakı zəruri rekvizitləri əks etdirməlidir:~~

sənədin (formanın) adı, nömrəsi, kodu, tərtib edilmə yeri və tarixi, sənəd tərtib edilən müəssisənin adı, təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu və ölçüləri (natural və pul ifadəsində), təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsi, tamamlanması və onun rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü üçün məsul şəxslərin vəzifələri, soyadı, adı, atasının adı, şəxsi imzaları və başqa əlamətləri.

~~Əməliyyatların xarakterindən və uçot məlumatlarının işlənməsi texnologiyasından asılı olaraq ilkin sənədlərə əlavə rekvizitlər daxil edilə bilər.~~

~~İlkin sənədlər əməliyyatların baş verdiyi anda, bu mümkün olmadıqda isə əməliyyatlar bilavasitə qurtardıqdan sonra tərtib edilməlidir.~~

Sənədlərin keyfiyyətli tərtibatına, onların vaxtında mühasibat uçotunda əks etdirilməsi üçün müəyyən edilmiş müddətlərdə təqdim edilməsinə, sənədlərdəki məlumatların doğruluğuna məsuliyyəti həmin sənədləri hazırlamış və imza etmiş şəxslər daşıyırlar.

İlkin sənədlərə əsasən məlumatları işləyib qaydaya salmaq və onlara nəzarət etmək üçün icmal uçot sənədləri hazırlanmalıdır. Bu sənədlər kağızda və maşına məlumat daşıyıcılarında tərtib edilə bilər.

Pul və hesablaşma sənədlərini, maliyyə və kredit öhdəliklərini müəssisənin rəhbərinin təsdiq etdiyi siyahıya əsasən imza etmək hüququ olan ən azı iki şəxs imzalamalıdır. Birinci imza müəssisədə ümumi rəhbərlik funksiyasını icra edən şəxsə, ikinci imza isə mühasibata rəhbərlik funksiyasını icra edən şəxsə mənsub olur.

2. Pul vəsaitlərinin, maddi sərvətlərin və başqa əmlakların qəbul-təhvili ilə əlaqədar əməliyyatlar ilkin sənədlər əsasında həyata keçirilən zaman iştirak edən hüquqi şəxsin nümayəndələrinə və ya fiziki şəxslərə sənədləşmənin bir nüsxəsi verilir. Əməliyyatda iştirak edənləri sənədlərin surəti ilə təmin etmək müəssisədə bu əməliyyatı rəsmiləşdirənin öhdəsinə düşür.

3. Mühasibat uçotunda əks etdirilməsi zəruri olan uçota qəbul edilmiş ilkin sənədlərdəki məlumatlar Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təklif edilmiş, yaxud nazirlik və baş idarələr tərəfindən ümumi prinsiplərə riayət edilməklə işlənib hazırlanmış uçot registrlərində yığılır və sistemləşdirilir.

Müəssisə tərəfindən müəyyən dövr ərzində aparılmış təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatlar uçot registrlərindən qruplaşdırılmış şəkildə mühasibat uçotu hesablarına köçürülür.

4. İlkin sənədlərdə və uçot registrlərində qeydsiz düzəlişlərə yol verilmir. Səhvlərin düzəlişi həmin sənədi imza etmiş şəxslərin imzası ilə düzəlişin tarixi göstərilməklə təsdiq edilməlidir. Kassa və bank sənədlərində heç bir, düzəlişə yol verilmir.

~~5. İlkin sənədlər, uçot registrləri, mühasibat hesabatları mütləq müəyyən edilmiş qaydaya və müddətə müvafiq olaraq saxlanılmalıdır.~~

~~Sənədlərlə işləyən dövrdə onların qorunub saxlanılmasının təmin edilməsinə və vaxtında arxivə verilməsinə məsuliyyəti baş mühasib daşıyır.~~

~~6. İlkin uçot sənədlərinə nəzarət Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.~~

~~Maddə~~ 13. Mühasibat uçotu registrləri

1. Məzmunu ilkin uçot sənədlərində qəbul edilmiş informasiyaların mühasibat hesabatlarında əks etdirilməsi üçün onların hökmən mühasibat registrlərində cəmləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi zəruridir.

Registrlər xüsusi qrafalara bölünmüş kitablarda (jurnallarda), ayrı-ayrı vərəqələrdə, kartlarda, hesablama texnikasından istifadə edilən zaman maşinoqramlarda, disketlərdə, maqnit lentlərində və bu kimi başqa maşına məlumat daşıyıcılarında başdan-başa, fasiləsiz, xronoloji, sistemli və digər qaydalarda qeydiyyatdan keçirmə yolu ilə yerinə yetirilir.

~~Registrlərin formalaşdırılması qaydası mühasibat uçotunun standartları ilə nizamlaşdırılır.~~

Maşına məlumat daşıyıcıları ilə mühasibat uçotu registrlərini yerinə yetirən müəssisələr onların lazımi qaydada istifadəsi üçün mühasibatı müasir uçot texnikası və texniki vasitələrlə təmin etməlidir.

~~2. Azərbaycan Respublikası ərazisində olan bütün təsərrüfat subyektləri mühasibat uçotu registrlərini Azərbaycan dilində apar adalıdır.~~

~~Xarici~~ mühasibat standartları ilə nizamlaşdırılan xarici mühasibat uçotu registrləri Azərbaycana gətirilən zaman Azərbaycan dilinə tərcümə edilməlidir. Azərbaycan dilindəki mühasibat uçotu registrləri də tədqiqat və başqa lazımi tələblər zamanı tələb olunan başqa dillərə də tərcümə edilə bilər.

3. Baş kitabın, sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin düzgün tərtibatına, habelə mühasibat registrlərinin və onlarda əks etdirilmiş məlumatların qorunub saxlanmasına baş (sərbəst) mühasib, yaxud xüsusən bu işlər üçün müəssisə rəhbəri tərəfindən rəsmi təyin edilmiş, şəxs cavabdehdir.

~~Maddə~~ 14. Əmlakın və öhdəliklərin inventarizasiyası

1. Müəssisə mühasibat uçotu və hesabatının doğru və düzgünlüyünü təsdiq etmək üçün dövri olaraq öz əmlakının, öhdəliyinin, hesablaşmalarının, kapitalının və s. maddi sərvətlərinin və ümumiyyətlə, balansın bütün aktiv və passiv maddələrinin inventarizasiyasını aparmalıdır.

2. İnventarizasiyanın aparılması məcburi olan hallardan başqa hesabat ilində inventarizasiyaların sayı, onların aparılma tarixləri, həmin inventarizasiyaların hər birində yoxlanılacaq əmlakın və öhdəliklərin siyahısı müəssisə tərəfindən müəyyən edilir.

3. ~~İnventarizasiyanın aparılması aşağıdakı hallarda məcburidir:~~

müəssisə əmlakını icarəyə verdikdə, satın aldıqda, satdıqdahabelə dövlət və ya bələdiyyə müəssisəsi, səhmdar cəmiyyəti, yaxud başqa müəssisə kimi yenidən təşkil edildikdə;

illik mühasibat hesabatının tərtibindən əvvəl 1 oktyabrdan tez olmayaraq əmlakın və öhdəliklərin mövcud vəziyyətinin təmamilə başdan-başa yoxlanması məqsədilə inventarizasiya keçirildikdə;

~~müəssisə ləğv edilərkən, ləğv balansı tərtib edilməmişdən əvvəl və Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində nəzərdə tutulan digər hallarda;~~

~~maddi məsul şəxslər, dəyişildikdə və yaxud məzuniyyətə getdikdə (işlərin qəbulu və təhvili günü);~~

~~oğurluq və ya sui-istifadə, habelə sərvətlərin xarab olması faktları müəyyən edildikdə;~~

~~yanğın, yaxud təbii fəlakət halları baş verdikdə;~~

~~sərvətlər yenidən qiymətləndirildikdə;~~

~~məhkəmənin müvafiq qərarı, müstəntiqin qərarı və ya prokurorluğun yazılı göstərişi olduqda;~~

özəlləşdirmə zamanı, sahibkar və hüquqi şəxs statusu dəyişildikdə inventarizasiya tərəflərin razılığı ilə, yaxud dövlət əmlakını idarəetmə orqanlarının tələbi ilə həyata keçirilir.

4. ~~Əsas vəsaitlər üç ildən bir, kitabxana fondu isə beş ildən bir inventarizasiya edilə bilər.~~

5. ~~Müəssisə inventarizasiyanın başlandığı və qurtardığı müddət ərzində yeni yaranan maddi sərvətlərin hərəkəti üzərində nəzarəti təmin edir.~~

6. ~~İnventarizasiya və digər yoxlamalar zamanı faktiki əmlakın mühasibat uçotu məlumatlarından kənarlaşan məbləğləri aşağıdakı qaydada tənzimlənir:~~

əsas vəsaitlərdən, maddi sərvətlərdən, pul vəsaitlərindən və digər əmlaklardan artıq gəlmələr, onların səbəbləri və təqsirkar şəxslər müəyyənləşdirilməklə onlar istismarda olduğu yerdə maddi məsul şəxsin hesabına mədaxil edilir və onların məbləğləri müvafiq olaraq müəssisələrdə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə (mənfəətə), idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) artırılmasına yönəldilir;

müvafiq normativ sənədlərdə nəzərdə tutulmuş təbii itki normaları daxilində xarab olmalar və bu kimi əskikgəlmələr və itkilər rəhbərin sərəncamına müvafiq olaraq müəssisələrdə istehsalat və ya tədavül xərclərinə, idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) azaldılması hesabına silinir;

~~təyin edilməsi mümkün olan, lakin müvafiq normativ sənədlərdə nəzərdə tutulmayan təbii itki normaları mülkiyyətçi tərəfindən təyin edilə bilər;~~

əsas vəsaitlərdən, maddi sərvətlərdən, pul vəsaitlərindən və digər əmlaklardan əskikgəlmələr və itkilərin (habelə təbii itki normalarından artıq xarabolmalar, əskikgəlmələr və itkilər də daxil olmaqla) səbəbləri və təqsirkar şəxslər müəyyənləşdirilməklə onların məbləğləri (əskikgəlmələr və itkilər müəyyən edildiyi vaxtın bazar qiymətləri ilə) təqsirkar şəxslərin hesabına yazılır. Təqsirkar şəxsləri müəyyən etmək mümkün olmadıqda, əskikgəlmələrin və itkilərin məbləğlərinin müəssisə tərəfindən təqsirkar sayılan şəxsdən tutulması məhkəmə tərəfindən rədd edildikdə və ödənilməsi mümkün olmayan (ümidsiz) əskikgəlmələr və itkilər müəyyənləşdirildikdə həmin məbləğlər müəssisə rəhbərinin yazılı sərəncamına müvafiq olaraq müəssisələrdə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə (zərərə), idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) azalmasına silinir;

maliyyə öhdəlikləri və hesablaşmalar üzrə məbləğlər dəqiqləşdirildikcə kənarlaşmalar hesabat ilində mənfəətin (zərərin) artırılmasına (azaldılmasına), yaxud şübhəli borcların ehtiyatı və bu kimi başqa məqsədli fondlar hesabına nizamlaşdırılır.

~~Maddə~~ 15. Mühasibat məlumatlarının qorunması

1. Mühasibat uçotu registrlərinin daxili mühasibat hesabatı və bu kimi başqa sənədlərdəki məzmunu kommersiya sirridir. Müəssisə rəhbərinin icazəsi, məhkəmə və prokurorluq orqanlarının qərarı və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş başqa hallar olmadıqda bu sənədlərlə heç kim tanış ola bilməz.

~~2. Mühasibata buraxılmış auditorlar və başqa yoxlayıcı şəxslər kommersiya sirrini qorumağa borcludur. Bu şəxslər onlara məlum olan sirrin yayılmasında məsuliyyət daşıyırlar.~~

~~Maddə~~ ~~16. Mühasibat uçotunda qeydiyyatların dürüstlüyü~~

1. Əməliyyatlarda iştirak edən tərəflər arasında sazişlər olmadıqda və yaxud bu, məhkəmə tərəfindən sübuta yetirilmədikdə, təsərrüfat əməliyyatlarının sənədlərlə əsaslandırılmış və lazımi qaydada mühasibat uçotu registrlərində rəsmiləşdirilmiş qeydiyyatı ilkin dürüstlük kimi qəbul edilir.

2. Mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilmiş təsərrüfat əməliyyatları o vaxt düzgün sayılır ki, o bu maddənin birinci bəndinə uyğun gəlsin və müvafiq nəzarətedici orqanların rəyi ilə təsdiq edilsin.

~~Maddə~~ ~~17. Mühasibat uçotu registrlərinin və sənədlərinin saxlanılması~~

1. Müəssisə ilkin uçot sənədlərini, mühasibat registrlərini və mühasibat hesabatlarını qoruyub saxlamağa borcludur. Sənədlərin saxlanılması müddəti Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Baş Arxiv İdarəsi tərəfindən müəyyən edilir.

2. Mühasibat uçotunun hesab planı, mühasibat uçotu üzrə təlimatlar, kodlaşdırma üsulu, müasir maşınlar üçün proqram məhsulları və onlardan istifadə qaydaları, əvvəlcə istifadə edilən uçot üsulları və bunlar əsasında tərtib edilən mühasibat hesabatlarının yoxlanılmasını təmin etmək məqsədi ilə beş ildən az olmayaraq mühasibatda saxlanılır.

~~IV fəsil~~

~~MÜƏSSİSƏNİN ƏMLAKI~~

~~Maddə~~ ~~18. Əsas vəsaitlər və qeyri-maddi aktivlər~~

1. Müəssisənin istehsal (xidmət) sferasında bir ildən çox iştirak edən, dəyərin normativ sənədlərlə tənzimlənən, köhnəldikcə öz dəyərini qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalarla hissə-hissə məhsulun (xidmətin) dəyərinə keçirən, istehsal (xidmət) prosesində öz natural formasını saxlayan əmək vasitələri əsas. vəsaitlər adlandırılır.

2. Binalar, qurğular, ötürücü qurğular, iş-güc maşınları (avadanlıqları), ölçü-tənzimləyici cihazlar (qurğular), hesablama texnikası, nəqliyyat vasitələri, alətlər, istehsalat-təsərrüfat inventarları (ləvazimatları), işçi-məhsuldar heyvanlar, çoxillik əkmələr, daxili təsərrüfat yolları, öz mülkiyyəti olan torpaq sahələri, torpaqların yaxşılaşdırılmasına (meliorasiya, qurudulma, irriqasiya və s), həmçinin başqa işlərə (məqsədlərə) qoyulan kapital qoyuluşları və başqa vəsaitlər (əmək vasitələri) əsas vəsaitlərə aid, edilir.

3. İcarəyə verilmiş binalar, qurğular, avadanlıqlar və digər əsas vəsaitlər üzrə başa çatdırılmış əsaslı məsrəflər icarəyə götürən tərəfindən faktiki xərclər məbləğində özünün əsas vəsaitlərinə daxil edilir (icarə müqaviləsində başqa şərtlər nəzərdə tutulmadıqda).

4. ~~Müəssisənin öz mülkiyyətində olan torpaq sahələri mühasibat uçotu və hesabatında onların alınmasına çəkilən faktiki xərclər üzrə əks etdirilir.~~

5. Müəssisənin əsas vəsaitləri mühasibat uçotu və hesabatında ilkin dəyəri ilə, yəni onların alınmasına, quraşdırılmasına və hazırlanmasına çəkilən faktiki xərc məbləğində əks etdirilir. Öz mülkiyyətində olan torpaq sahələrindən başqa, əsas vəsaitlərin ilkin dəyəri onlar yenidən qiymətləndirildikdə, yenidən qurulduqda, onlarda yeni tikinti işləri aparıldıqda, onlara yeni avadanlıqlar quraşdırıldıqda və onların müvafiq obyektləri qismən ləğv edildikdə dəyişdirilə bilər.

Öz mülkiyyətində olan torpaq sahələrindən başqa, müəssisənin əsas vəsaitlərinin dəyərinə istismar müddəti ərzində qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalarla köhnəlmə (amortizasiya) hesablanıb istehsal (tədavül) xərclərinə daxil edilir.

~~Tam amortizasiya olunmuş əsas vəsaitlərə köhnəlmə hesablanmır.~~

~~Əsas vəsaitlərin yığılmış köhnəlmə məbləği uçot və hesabatda ayrıca əks etdirilir.~~

6. ~~Əsas vəsaitlərin satışı və s. xaric olması hallarında bu əməliyyatlar üzrə gəlir, yaxud zərər müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə aid edilir.~~

7. Büdcə idarələrində hesabat ilinin hansı tarixində alınmasından, tikilməsindən və quraşdırılmasından asılı olmayaraq ilin, sonunda əsas vəsaitlərə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalarla tam il üçün köhnəlmə hesablanır və uçotda ayrıca əks etdirilir.

8. Aşağıdakılar əsas vəsaitlərə aid edilməyərək müəssisələrdə dövriyyədəki vəsaitlərin, idarələrdə isə azqiymətli əşyaların və digər sərvətlərin tərkibində uçota alınır:

~~a) dəyərindən asılı olmayaraq xidmət müddəti bir ildən az olan: əşyalar;~~

~~b) istehsal (xidmət) prosesində bir dəfə iştirak edən, öz dəyərini tamamilə məhsulun (xidmətin) dəyərinə keçirən və bu prosesdə natural formasını saxlamayan sərvətlər;~~

v) dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq əsas vəsait sayılan kənd təsərrüfatı maşınlarından, alətlərindən, mexanikləşdirilmiş tikinti alətlərindən, işçi və məhsuldar heyvanlardan başqa, xidmət müddətindən asılı olmayaraq vahidinin və dəstinin dəyəri müvafiq normativ sənədlərlə müəyyənləşdirilmiş əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum həddindən aşağı olan əmək əşyaları. Müəssisənin rəhbərinin ixtiyarı vardır ki, hesabat ilində əşyaların dövriyyədəki vəsaitlər tərkibində uçotunun düzgün aparılması üçün onların dəyərinin aşağı həddini müəyyən etsin. Göstərilən hədd inflyasiyanın səviyyəsindən asılı olaraq zəruri hallarda dəyişdirilə bilər;

~~q) dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq balıq ovu alətləri (trallar, bütün növ torlar və s);~~

d) benzinmotorlu mişarlar, şaxdoğrayan maşınlar, çaylarda istifadə edilən axıtma trosları, mövsümi yollar, ağac daşıma üçün müvəqqəti asılma yollar, iki il müddətində istifadə etmək üçün meşələrdə olan müvəqqəti evlər, səyyar dartılıb aparılan qızdırıcı evlər, qazanxana məntəqələri və başqa müvəqqəti mövsümi xarakterli vəsaitlər (əmək vasitələri);

~~e) dəyərindən asılı olmayaraq fərdi sifarişlərin, yaxud məmulatların seriyalı və ya kütləvi istehsalı üçün düzəldilmiş xüsusi mexanizmlər və alətlər;~~

~~ə) vahidinin və ya dəstinin dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq xüsusi geyimlər, ayaqqabılar, həmçinin yataq ləvazimatları;~~

j) vahidinin və ya dəstinin dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq müəssisələrdə işçilərə verilən xüsusi keyim formaları, səhiyyə, maarif, əhalinin sosial müdafiəsi və başqa büdcə idarələrində verilən geyimlər və ayaqqabılar;

z) dəyəri kompleks tikinti-quraşdırma işlərinin maya dəyərinə üstəlik xərclər kimi daxil edilən müvəqqəti (titulsuz) xüsusi düzəldilmiş mexanizmlər, qurğular və s. (tituldan kənar) tikintilər;

i) anbarda əmtəə-material qiymətlərinin saxlanmasında və ya texnoloji prosesdə iştirak edən vahidinin dəyəri müvafiq normativ sənədlərlə müəyyənləşdirilmiş əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum həddindən aşağı olan taralar;

~~k) dəyərindən asılı olmayaraq kirayəyə vermək üçün təyin edilmiş əşyalar;~~

~~l) cavan və kökəldilməkdə olan heyvanlar, quşlar, dovşanlar, xəzli heyvanlar, arı ailələri və təcrübə üçün saxlanılan heyvanlar;~~

~~m) tinglikdə köçürmə məqsədilə əkilmiş çoxillik əkmələr.~~

9. Müəssisədə, bu maddənin 8-ci bəndində nəzərdə tutulmuş əmək vasitələri, əşyaları (8-ci bəndin «e», «k» və köhnəlmə hesablanmaYan «l», «m» yarımbəndlərindən başqa) anbardan istismara verildikcə onların vahidinin, yaxud dəstinin dəyərinin 50 %-i miqdarında köhnəlmə hesablanmaqla, qalan 50 %-i isə istismar müddətində yararsız olub silindikcə (mümkün istifadə dəyəri çıxılmaqla) xərclərə aid edilir.

Vahidinin və dəstinin dəyəri müvafiq normativ sənədlərlə müəyyənləşdirilmiş əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum həddinin iyirmidə bir hissəsi qədər olan azqiymətli əşyalar istismara verildikcə onların dəyərini birbaşa məsrəflərə aid etmək olar. İstismar vaxtı bu əşyaların qorunub saxlanılmasını təmin etmək məqsədi ilə müəssisədə onların hərəkəti üzərində lazımi nəzarət təşkil edilir. Fərdi sifarişlərin, yaxud məmulatların seriyalı və ya kütləvi istehsalı üçün düzəldilmiş xüsusi mexanizmlər və alətlər istismara verildikcə onların dəyəri müəssisə tərəfindən müəyyən edilmiş xüsusi normalara müvafiq olaraq ödənilir. Bunların dəyərinin bir-başa məsrəflərə aid edilməsinə də yol verilir,

~~Kirayəyə verilən əşyaların dəyəri onların xidmət müddətlərindən asılı olaraq köhnəlmə hesablanması yolu ilə ödənilir.~~

~~10.~~ 8-ci bənddə nəzərdə tutulmuş əşyalar və sərvətlər mühasibat uçotu və hesabatında ilkin dəyəri, yəni onların alınması, tikilməsi, yaxud hazırlanmasına çəkilən faktiki xərc məbləğləri üzrə əks etdirilir. Müəssisədə bu əşyaların və sərvətlərin köhnəlmə məbləği uçot və hesabatda ayrıca əks etdirilir.

~~11.~~ Müəssisənin qeyri-maddi aktivlərinə təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət istifadə edilən, gəlir gətirən, torpaq sahələrindən, təbii ehtiyatlardan (sərvətlərdən) istifadə hüquqları, patentlər, lisenziyalar, «nou-hau», proqram məhsulları, inhisar və imtiyaz (üstünlük) hüququ (xüsusi fəaliyyət növünə verilən lisenziyalar da daxil olmaqla), təşkilati xərclər, ticarət markaları, əmtəə nişanları və s. aiddir.

Qeyri-maddi aktivlər uçot və hesabatda onların alınmasına və planlı məqsədlərə işlənməsi üçün düzəldilib yararlı hala salınmasına çəkilən xərclərlə (ilkin dəyərinə) əks etdirilir və istifadə-edildikcə onların dəyəri istismar müddətindən asılı olaraq müəssisə tərəfindən müəyyən edilmiş xüsusi köhnəlmə normaları əsasında hər ay (bərabər miqdarda) köhnəlmə hesablanaraq məhsulun (xidmətin) dəyərinə, tədavül xərclərinə silinməklə ödənilir. Faydalı istifadə müddətini müəyyən etmək mümkün olmayan qeyri-maddi aktivlər üzrə köhnəlmə normaları 10 il müddətinə (müəssisənin fəaliyyət müddətindən çox olmayaraq) müəyyən edilir. Qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsi uçot və hesabatda ayrıca əks etdirilir.

~~Maddə~~ 19. Xammal, materiallar, hazır məhsul və mallar

1. Xammal, əsas və köməkçi materiallar, yanacaq, alınmış yarımfabrikatlar, komplektləşdirici məlumatlar, ehtiyat hissələri, məhsulların (malların) qablaşdırılması və daşınması üçün istifadə olunan taralar və digər material ehtiyatları uçot və hesabatda onların faktiki maya dəyəri üzrə əks etdirilir.

Material ehtiyatlarının faktiki maya dəyəri mal satanların kreditə verdikləri həmin ehtiyatlar üçün faizləri, təchizat, xarici iqtisadi təşkilatlara ödənilən əlavələr (üstəliklər), komisyon haqları, mal birjaları xidmətlərinin dəyəri, gömrükxana rüsumu, kənar təşkilatların qüvvələri ilə həyata keçirilən daşınma, saxlanma xərcləri və sair xərclər daxil edilməklə onların alınmasına çəkilən xərclərdən (əlavə dəyər vergisi çıxılmaqla) asılı olaraq müəyyən edilir.

İstehsala silinən material ehtiyatlarının faktiki maya dəyəri ehtiyatların qiymətləndirilməsinin metodlarından biri ilə (orta maya dəyəri üzrə; vaxta görə birinci alınanların maya dəyəri üzrə; vaxta görə sonuncu alınanların maya dəyəri üzrə) müəyyənləşdirilir.

2. ~~Hazır məhsullar balansda faktiki, yaxud plan (normativ) maya dəyəri ilə əks etdirilir.~~

3. Ticarət, təchizat və satış müəssisələrində mallar pərakəndə satış qiyməti və ya alış dəyəri ilə əks etdirilir. Mallar pərakəndə satış qiyməti ilə uçota alındıqda, onların alış dəyəri ilə satış qiyməti arasındakı fərq (güzəşt, əlavə) hesabatda ayrıca maddədə əks etdirilir.

Müəssisə məhsulun (malların, işlərin, xidmətlərin) satışını malalan (sifarişçi) tərəfindən ödəniş sənədləri əsasında ödənildikcə hesaba alarsa onda yüklənmiş mallar, təhvil verilmiş işlər, göstərilmiş xidmətlər müqavilə (kontrakt) qiymətindən əlavə alıcı (sifarişçi) tərəfindən ödəniləcək təchizat üzrə xərcləri də daxil edilməklə tam faktiki və ya plan (normativ) maya dəyəri ilə balansda əks etdirilir.

4. İl ərzində qiymətləri aşağı düşmüş, yaxud mənəvi cəhətdən köhnəlmiş və öz əvvəlki keyfiyyətini qismən itirmiş bu maddənin 1-ci, 2-ci və 3-cü bəndlərində nəzərdə tutulan sərvətlər hesabat ilinin axırında mühasibat balansında mümkün satış qiyməti ilə, bu qiymətlər ilkin tədarük (alınma) dəyərindən aşağı olduqda isə qiymət fərqini təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə yazmaqla əks etdirilir.

~~Maddə~~ 20. Bitməmiş istehsal və gələcək dövrlərin xərcləri

1. Texnoloji proseslərlə nəzərdə tutulmuş bütün mərhələləri (dövrləri, hədləri) keçməyən məhsullar (işlər), habelə komplektləşdirilməmiş, sınaqdan və texniki qəbuldan keçməmiş məmulatlar bitməmiş istehsala aid edilirlər.

2. Kütləvi və seriyalı istehsalda bitməmiş istehsal balansda normativ (plan) istehsal maya dəyəri üzrə, yaxud müstəqim (birbaşa) xərc maddələri üzrə, habelə xammal, material və yarımfabrikatların dəyəri üzrə əks etdirilə bilər.

~~Tək-tək məhsul istehsalı zamanı bitməmiş istehsal balansda «faktiki istehsal xərcləri üzrə əks etdirilir.~~

3. Hesabat dövründə çəkilmiş, lakin gələcək hesabat dövrlərinə ;aid olan xərclər hesabatda ayrıca maddə üzrə gələcək dövrlərin .xərcləri kimi əks etdirilərək, onların aid olduğu müddət ərzindəki istehsal və ya tədavül xərclərinə, yaxud müvafiq vəsait mənbəyinə aid edilir.

~~Maddə~~ 21. Fondlar və ehtiyatlar

1. Nizamnamə kapitalı müəssisə yaradılarkən, təsis sənədləri ilə müəyyən edilmiş həcmdə onun fəaliyyətini təmin etmək üçün müəssisənin əmlakına iştirakçıların (sahibkarların) qoyduğu payların (pul ifadəsində) məcmusunu özündə əks etdirir.

~~Nizamnamə kapitalı və nizamnamə kapitalına qoyuluşlar üzrə iştirakçıların (sahibkarların) faktiki borcları uçot və hesabatda ayrıca əks etdirilir.~~

2. Müəssisə nəzərdə tutulmayan itki və zərərləri ödəmək üçün mənfəət hesabına müəyyən edilmiş qaydada ehtiyat fondu yaradır. Bu fondun vəsaitinin istifadə olunmamış qalığı növbəti ilə keçir.

3. Müəssisə ehtiyat məbləğlərini təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə aid etməklə digər müəssisələrlə məhsullara, mallara, işlərə və xidmətlərə görə hesablaşmalar üzrə şübhəli borclar üçün ehtiyat fondu yarada bilər.

~~Şübhəli borclar müəssisənin müqavilə ilə müəyyən edilmiş müddətdə ödənilməyən və müvafiq təminatı olmayan debitor borcları hesab olunur.~~

~~4. Şübhəli borclar üçün ehtiyat hesabat ilinin axırımda müəssisənin debitor borclarının inventarizasiyasının nəticələri əsasında yaradılır.~~

Ehtiyatın həcmi hər bir şübhəli borc üzrə ayrılıqda, borclunun maliyyə vəziyyətindən (ödəmə qabiliyyətindən) və borcun tam, yaxud qismən ödənilməsi ehtimalından asılı olaraq müəyyən edilir.

Əgər bu ehtiyatların hər hansı bir hissəsi şübhəli borcların ehtiyatının yaradıldığı ildən sonrakı ilin axırınadək istifadə edilməzsə, onda xərclənməmiş məbləğ müvafiq ilin mənfəətinə birləşdirilir.

5. hesabat dövrünün istehsal, yaxud tədavül xərclərinə qarşıdakı xərcləri bərabər ölçüdə daxil etmək məqsədilə müəssisə işçilərin qarşıdakı məzuniyyətlərinin ödənilməsinə, uzun müddət xidmətə görə illik mükafatların verilməsinə, əsas vəsaitlərin təmir xərclərinə, sənayenin mövsümi sahələrində hazırlıq işləri üzrə istehsal xərclərinə, kirayə edilmiş əşyaların təmiri üzrə qarşıdakı xərclərə, ilin yekununa görə mükafatların ödənilməsinə və s. məqsədlərə görə (Azərbaycan Respublikasının müvafiq normativ aktları əsasında müxtəlif sahələrin istehsalat spesifikasına uyğun xərclərin tərkibinə daxil edilən və məhsulun, işin və xidmətin maya dəyərində nəzərdə tutulan) ehtiyat fondu yarada bilər.

~~Maddə~~ ~~22. Debitor və kreditorlarla hesablaşmalar~~

1. Debitor və kreditorlarla hesablaşmalar hər tərəfin öz hesabatında, onun tərəfindən düzgün hesab edilən mühasibat yazılışlarından irəli gələn məbləğdə əks etdirilir. Alınmış istiqrazlar üzrə borclar hesabat dövrünün sonuna ödəniləcək faizlər nəzərə alınmaqla göstərilir.

2. hesabatda maliyyə, vergi orqanları, bank idarələri ilə hesablaşmalar üzrə əks etdiriləsi məbləğlər eyni olmalı və onlarla razılaşdırılmalıdır. Balansda bu hesablaşmalar üzrə nizama salınmamış məbləğlərin saxlanılmasına yol verilmir.

3. Müəssisənin valyuta hesabları üzrə vəsaitlərinin qalığı, xarici valyuta ilə digər pul vəsaitləri (pul sənədləri də daxil olmaqla) qiymətli kağızlar, debitor və kreditor borcları hesabatda Azərbaycan Respublikası Milli Bankının hesabat dövrünün son tarixinə mövcud məzənnəsi üzrə xarici valyutanın yenidən hesablanması yolu ilə müəyyən edilmiş məbləğdə Azərbaycan Respublikasının milli valyutası manatla əks etdirilir.

4. Borclu tərəfindən qəbul edilən, yaxud tutulması haqqında məhkəmənin, arbitrajın qərarı olan cərimələr, pensiyalar, dəbbələmə» pulları təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə (maliyyələşməyə) aid edilir və onlar alınanadək, yaxud ödənilənədək alanın və ödəyənin hesabatında müvafiq olaraq debitor və kreditor maddələri üzrə əks etdirilir.

5. İddia müddəti keçmiş debitor borcları, alınması (tutulması) mümkün olmayan digər ümidsiz borclar müəssisənin rəhbərinin qərarı ilə, müvafiq olaraq şübhəli borclar ehtiyatı vəsaiti hesabına və ya əgər hesabat dövründən əvvəlki dövrdə bu maddənin 4-cü bəndində nəzərdə tutulmuş qaydada həmin borcların məbləğləri üzrə ehtiyat yaradılmamışsa, onda təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə, idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) azaldılmasına silinir.

Borclunun ödəmə qabiliyyətinin olmaması üzündən zərərə silinən borc məbləği onun ləğv edilməsi demək deyildir. Həmin borc borclunun əmlak vəziyyətinin dəyişdiyi halda, onun tutulması imkanlarına nəzarət etmək üçün silindiyi andan başlayaraq beş il ərzində balansarxası hesablarda əks etdirilməlidir.

6. ~~İddia müddəti keçmiş kreditor və deponent borc məbləğləri Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda Dövlət büdcəsinə köçürülür.~~

7. Təbii fəlakət nəticəsində ödənilməmiş itkilər müəssisə rəhbərinin qərarı ilə ehtiyat fondunun vəsaiti hesabına və ya hesabatilinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə (əgər müəssisədə ehtiyat fondu yaradılmırsa və ya onun vəsaiti kifayət qədər deyilsə), yaxud da maliyyələşmənin (fondların) azaldılmasına silinir.

~~Maddə~~ ~~23. Müəssisənin mənfəəti (zərəri)~~

1. Balans mənfəəti (zərəri) mühasibat uçotu əsasında təsərrüfat əməliyyatlarının və bu Qanuna uyğun olaraq balans maddələrinin qiymətləndirilməsinin sonuncu maliyyə nəticəsi kimi özündə müəssisənin əsas vəsaitlərinin və başqa əmlaklarının, məhsullarının (işlərinin, xidmətlərinin) satışından olan mənfəəti (zərəri), həmçinin qeyri-satış əməliyyatlarından gələn gəlirləri (bu əməliyyatlar üzrə xərc məbləğləri çıxılmaqla) cəmləşdirir.

2. Məhsulların (iş və xidmətlərin) və malların satışından mənfəət (zərər) Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş vergilər və digər məcburi ödənişlər nəzərə alınmadan qüvvədə olan qiymətlərlə məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından gələn gəlirlə onların istehsalına və satışına çəkilən xərclər arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.

Satışdan gələn gəlir müəssisənin təsərrüfat xüsusiyyətindən və bağlanmış müqavilələrin şərtlərindən asılı olaraq ya satılmış (yəni nağdsız hesablaşma zamanı müəssisənin bankdakı hesablaşma, yaxud cari hesabına ödəniş sənədləri əsasında daxil olan məbləğlər üzrə və ya nağd hesablaşma zamanı müəssisənin kassasına daxil olan məbləğlər üzrə) dəyəri ödənilmiş məhsullara, mallara, işlərə, xidmətlərə görə, ya da yüklənib göndərilmiş məhsullara, mallara, təhvil verilmiş işlərə, görülmüş xidmətlərə görə ödəniş sənədləri alıcıya (sifarişçiyə) təqdim edildikcə (ödənilməmiş) müəyyən edilir.

~~3. Hesabat ilində aşkar edilmiş, lakin keçmiş illərin əməliyyatlarına aid olan mənfəət, yaxud zərər hesabat ilinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə daxil edilir.~~

4. Hesabat dövründə alınmış, lakin gələcək hesabat dövrlərinə aid olan gəlirlər uçot və hesabatda ayrı maddə üzrə gələcək dövrlərin gəlirləri kimi əks etdirilir. Bu gəlirlər onların aid olduğu hesabat dövrü gələn zaman həmin dövrün təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə daxiL edilməlidir.

5. hesabat dövrünün balans mənfəəti (zərəri) və onun istifadəsi balansda ayrıca əks etdirilir. Balansın passivində — alınmış mənfəət və onun avans olaraq istifadəsi, bölüşdürülməmiş mənfəət, balansın aktivində isə faktiki alınmış zərər göstərilir. Balansın yekununa ancaq hesabat ilinin və keçmiş illərin ödənilməmiş zərəri və ya bölüşdürülməmiş mənfəəti daxil edilir.

~~V fəsil~~

~~ƏMLAKIN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ, KAPİTAL VƏ MALİYYƏ~~

~~QOYULUŞLARI~~

~~Maddə~~ 24 Mühasibat uçotunda qiymətləndirmənin zəruriliyi

1. Müəssisə özünün əmlakını, kapitalını, öhdəliklərini, dövriyyə aktivlərini, fondlarını və bütün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinədək təsərrüfat əməliyyatlarını mühasibat uçotunda və hesabatında düzgün əks etdirmək üçün hökmən onların ilkin və ya bərpa (bazar qiymətlərinə uyğun) dəyəri ilə düzgün qiymətləndirilməsini və lazımi dövrlərdə yenidən qiymətləndirilməsini təmin edir.

2. ~~Qiymətləndirmənin üsulları bu Qanuna, mühasibat uçotunun standartlarına və Azərbaycan Respublikasının digər qanunvericilik aktlarına uyğun müəyyən edilir.~~

3. Müəssisənin əmlakının, kapitalının, öhdəliklərinin, dövriyyə aktivlərinin, fondlarının və təsərrüfat fəaliyyətindəki bütün təsərrüfat əməliyyatlarının qiymətlərinin mühasibat uçotunda tam manatadək yuvarlaqlaşdırılmış məbləğdə aparılmasına yol verilir. Bu zaman yaranmış məbləğ fərqi müəssisələrdə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə, idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) artırılmasına (azaldılmasına) aid edilir.

~~Maddə~~ 25. Mühasibat uçotunda valyuta əməliyyatları

1. Müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin, kapitalının, dövriyyə aktivlərinin, fondlarının və bütün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətindəki təsərrüfat əməliyyatlarının qiymətləndirilməsini və yenidən qiymətləndirilməsini Azərbaycan Respublikasının milli valyutası-sayılan manatla həyata keçirir.

2. Müəssisə xarici valyuta üzrə bütün əməliyyatları Azərbaycan Respublikası Milli Bankının əməliyyatın baş verdiyi tarixə mövcud valyuta məzənnələrinə uyğun olaraq qiymətləndirir və valyuta hesablarındakı valyutaları hər dəfə məzənnələr dəyişdikcə yenidən qiymətləndirir.

3. Valyuta hesablarındakı valyutaların (növlər üzrə) hər dəfə Azərbaycan Respublikası Milli Bankının məzənnələrinə uyğun olaraq yenidən qiymətləndirildiyi zaman dövr üzrə artan məzənnə fərqi Azərbaycan Respublikasının müvafiq normativ sənədlərində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda hesabat ilinin sonunda müəssisənin mənfəətinə aid edilir.

4. Bank hesabları, öhdəlikləri və hesablaşmaları üzrə xarici valyuta əməliyyatları, eləcə də xarici valyuta ilə daxil olmuş maddi sərvətlər, qeyri-maddi aktivlər, qiymətli kağızlar və əmlakın dikər növləri mühasibat uçotunda əməliyyatın aparılma tarixində Azərbaycan Respublikası Milli Bankının qüvvədə olan valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutanın yenidən haqq-hesab edilmə yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə manatla əks etdirilir. Eyni zamanda göstərilən yazılışlar valyuta hesablaşmalarının və tədiyələrinin analitik uçotunda da əks etdirilir.

5. Banklarda və digər kredit idarələrindəki valyuta hesablarında olan vəsait qalıqları, pul sənədləri də daxil olmaqla digər pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar, xarici valyuta ilə debitor və kreditor borcları maliyyə (mühasibat) hesabatlarında hesabat dövrünün sonuncu gününə Azərbaycan Respublikası Milli Bankının valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutalarını yenidən haqq-hesab edilmə yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə manatla əks etdirilir.

~~Maddə~~ 26. Dövriyyə aktivlərinin qiymətləndirilməsi

1. Müəssisə bazar iqtisadiyyatı şəraitində daimi istehsalat fəaliyyətini təmin etmək üçün özünün dövriyyə aktivlərini təkrar istehsalın tələbinə uyğunlaşdırmaq məqsədilə mühasibat uçotu standartlarına müvafiq olaraq ilk və ya bərpa dəyəri ilə (bazar qiymətlərinə uyğun) düzgün qiymətləndirir.

2. Müəssisənin ixtiyarı vardır ki, tələb və təklifi, inflyasiyanın sürətini nəzərə almaq şərtilə müəssisənin dövriyyə aktivlərinin bazar qiymətlərinə uyğun düzgün qiymətləndirilməsinə və satışına nəzarəti təmin etmək üçün daim fəaliyyətdə olan qiymətləndirmə komissiyası yaratsın.

3. Qiymətləndirmə komissiyası dövriyyə aktivlərinin bazar qiymətlərinə uyğun düzgün qiymətləndirilməsini və lazımi dövrlərdə yenidən qiymətləndirilməsini mühasibat registrlərinə uyğun sənədləşdirərək vaxtlı-vaxtında mühasibata təqdim edir.

4. Anbarda çoxdan qalmış mal qalıqlarının satışı zamanı onların dəyəri (dövlət tərəfindən tənzimlənən qiymətlərdən başqa) ən azı həmin günə istehsaldan buraxılmış eyniadlı (çeşidli, növlü markalı) sonuncu malın (hazır məhsulun) qiyməti ilə qiymətləndirilir.

5. Dövriyyə aktivlərinin qalıqlarının qiymətləndirilməsi və lazım gəldikdə yenidən qiymətləndirilməsi zamanı qiymət artımı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda müəssisənin mənfəətinə aid edilir.

6. Maddi dövriyyə aktivlərinin keyfiyyətinin və qiymətlərinin aşağı salınmasından itkilər, fond birjalarında qiyməti təyin edilmiş qiymətli kağızların dəyərinin azaldılması, valyuta məzənnələrinin aşağı düşməsindən yaranan zərərlər Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində digər hallar nəzərdə tutulmadıqda müəssisənin zərərinə aid edilir.

~~Maddə~~ 27. Amortizasiya olunan əmlakın qiymətləndirilməsi

1. ~~Əsas vəsaitlər və qeyri-maddi aktivlər tam ilkin dəyəri ilə uçota qəbul olunurlar.~~

2. Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin dəyəri onların xidmət müddətinə görə hesablanmış köhnəlmə (amortizasiya) normaları və ya Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmiş köhnəlmə (amortizasiya) normaları ilə ödənilir. Torpaq sahələrinin dəyərinə köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmır. Azqiymətli əşyalar üzrə köhnəlmə (amortizasiya) hesablanması sadələşmiş metodla həyata keçirilir.

~~3. Müəssisə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulan hallarda əsas vəsaitləri yenidən qiymətləndirir.~~

Yenidən qiymətləndirmə zamanı ilkin dəyərlə bərpa dəyəri arasındakı fərq müəssisənin sərəncamında qalır və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq olaraq lazımi məqsədlərə yönəldilir.

4. Müəssisələr Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə köhnəlmə (amortizasiya) normalarını artırmaqla (bu artım iki dəfədən çox ola bilməz), sürətləndirilmiş köhnəlmə (amortizasiya) normaları tətbiq edə bilər. Köhnəlmə (amortizasiya) məbləğləri müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə mənfi təsir etdiyi hallarda Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə köhnəlmə (amortizasiya) normalarına azaldılma əmsalları (bu əmsallar 0,5-dən aşağı ola bilməz) tətbiq edə bilər.

5. Satınalma hüququ olan (müqavilədə başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda) uzun müddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin dəyəri icarə (icarə müddətində müqavilə əsasında icarəyə verənə ödənilən faiz məbləğindən başqa) müddətində bərabər miqdarda köhnəlmə

~~(amortizasiya) hesablanmaqla ödənilə bilər.~~

~~Maddə~~ 28. Kapital və maliyyə qoyuluşları

1. Kapital qoyuluşlarının tərkibinə tikinti-quraşdırma işlərinə məsrəflər, avadanlıqların, alətlərin, inventarların alınması və s. əsaslı işlər (layihə-axtarış, geoloji kəşfiyyat və qazma işləri, tikinti ilə əlaqədar torpaq sahələrinin ayrılması və köçürülmə üzrə xərclər, yeni tikilən müəssisələr üçün kadr hazırlığı və s.) daxil edilir. Kapital qoyuluşları tikinti aparan təşkilatın (sifarişçinin) balansında faktiki xərc məbləğləri üzrə əks etdirilir.

2. Müvəqqəti istismarda olan əsaslı tikinti obyektləri daimi istismara verilənədək əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilmir. Bu obyektlər üzrə xərc məbləğləri mühasibat uçotu və hesabatında bitməmiş kapital qoyuluşu kimi əks etdirilir.

3. Maliyyə qoyuluşlarına müəssisənin nizamnamə fondu, qiymətli kağızları, habelə Azərbaycan Respublikasında və onun hüdudlarından kənarda yerləşən müəssisələrə verdikləri borcları və digər investisiyaları aiddir.

İnvestorlar üçün maliyyə qoyuluşları faktiki xərc məbləğlərində uçota alınır. İstiqrazların və başqa uzunmüddətli öhdəliklərin alınmasına çəkilən faktiki xərc məbləğləri ilə onların tədavüldə olduğu müddətdəki nominal dəyərləri arasındakı fərq hər ay bərabər həddə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə aid edilir.

İnvestorun dividend almaq hüququ olduqda və maliyyə qoyuluşu üçün tam məsuliyyət daşıdığı halda haqqı tam ödənilmiş pay və səhmlər tam alış dəyərində balansın aktivində, ödənilməmiş məbləğ isə kreditorlar maddəsi üzrə balansın passivində əks etdirilir. Qalan hallarda pay və səhmlərin alınması üçün köçürülmüş məbləğ debitorlar maddəsi üzrə balansın aktivində göstərilir.

Müəssisənin səhmləri və başqa uzunmüddətli öhdəlikləri birjalarda və birjadankənar bazarlarda qiymətləndirilərsə (bu qiymətlər. müntəzəm olaraq mətbuatda şərh edilərsə) və təkrar bazarda iştirak edərsə onların dəyəri illik mühasibat balansında sonuncu bazar qiymətləri ilə əks etdirilir və əvvəlki balans qiyməti arasındakı fərq təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə yönəldilir.

4. Müəssisənin nizamnamə kapitalı təsisçilərin müəyyən etdiyi qaydalar əsasında onların üzvlük haqqı və səhmlərin satışı (payı) hesabına yaradılır. Nizamnamə kapitalı kimi qoyulmuş maddi sərvətlər və qeyri-maddi aktivlər təsisçilər tərəfindən real bazar qiymətləri ilə qiymətləndirilir.

5. Səhmdar cəmiyyətlərinin emissiya gəlirləri (buraxılmış səhmlərin nominal dəyərindən yuxarı olan hissəsindən alınan məbləğ) müəssisələrin maddi aktivlərinin qiymətləndirilməsindən əldə edilən məbləğ, əvəzsiz alınmış sərvətlər və bu kimi başqa məbləğlər əlavə kapital kimi uçota alınır.

6. Müəssisə öz, xalis mənfəətindən (müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətdən) ehtiyat fondları və ehtiyat kapitalı yaratmaq və onları öz təyinatı üzrə xərcləmək hüququna malikdir. Ehtiyat kapitalı və başqa ehtiyat fondları, bölüşdürülməmiş mənfəət və örtülməmiş zərərlər mühasibat uçotunda ayrıca əks etdirilir.

~~Maddə~~ 29. Sosial təyinatlı fondlar

~~Müəssisə öz sərəncamında qalan mənfəət hesabına maddi yardıma və başqa sosial ehtiyaclara istifadə etmək üçün sosial təyinatlı fondlar yarada bilər.~~

~~Bu fondların uçotu mühasibat uçotunda ayrıca aparılır.~~

~~Maddə~~ ~~30. Girovlar və təminatlar~~

1. ~~Kirov kimi qoyulan əmlakın dəyəri (pul vəsaitləri də daxil olmaqla) müəssisədə başqa əmlak kimi ayrıca uçota alınır.~~

~~Əmlak, yaxud pul girovu olmadan verilmiş təminatlar mühasibat uçotunda ayrıca balansarxası hesablarda əks etdirilir.~~

2. Kirov götürülmüş əmlakların dəyəri (pul vəsaitlərindən başqa) ayrıca balansarxası hesablarda əks etdirilir. Kirov kimi götürülmüş pul vəsaitləri və valyuta sərvətləri xüsusi olaraq balans hesablarında alınmış təminatların məbləği kimi əks etdirilir.

~~VI fəsil~~

~~MALİYYƏ (MÜHASİBAT) HESABATI~~

~~Maddə~~ 31. Maliyyə (mühasibat) hesabatlarının tərkibi

1. Müəssisələrin (büdcə idarələrindən başqa) maliyyə hesabatlarının tərkibi əsasən mühasibat balansından və ona əlavə edilən maliyyə nəticələri (mənfəət və zərərlər) və onların istifadəsi, əmlakın, fondların, dövriyyə vəsaitlərinin, xüsusi kapitalın, pul vəsaitlərinin, qeyri-maddi aktivlərin, maliyyə və kapital qoyuluşlarının və sair aktiv və passivlərin hərəkəti haqqında hesabatlardan ibarətdir.

~~Bu hesabatlara, mühasibat uçotu standartlarına müvafiq olaraq başqa hesabat formaları və izahatlar əlavə edilə bilər.~~

~~Balansın aktiv və passiv maddələri arasında qarşılıqlı əvəz-etmələr (ödənişlər) aparmaq qadağandır.~~

~~Maliyyə (mühasibat) hesabatlarının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydaları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir.~~

Azərbaycan Respublikasının nazirlik və baş idarələri Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə nümunəvi formalara əlavə olaraq öz sistemlərindəki müəssisələrin spesifikasına uyğun xüsusiləşdirilmiş mühasibat hesabatı formaları müəyyən edə bilər.

2. Bank, sığorta, vergi və digər dövlət orqanları ilkin uçotun aparılması barədəki təlimatları, mühasibat (maliyyə) hesabatlarını, onların doldurulması qaydalarını Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə təsdiq edir.

3. Müəssisələr maliyyə (mühasibat) hesabatlarına əlavə etdikləri izahatlarda istehsalat, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin tam və aydın təhlilini və növbəti hesabat ilində özlərinin uçot siyasətindəki dəyişikliklər barədə məlumatları əks etdirirlər.

~~Maddə~~ 32. hesabat dövrü

Bütün müəssisələr üçün hesabat ili 1 yanvardan 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dövr sayılır. İl ərzində yeni; yaradılan müəssisələr üçün birinci hesabat ili onların hüquqi şəxs statusuna malik olduğu tarixdən 31-i dekabr da₍ daxil olmaqla olan dövr, 1 oktyabrdan sonra yeni yaradılmış (ləğv edilmiş, yenidən qurulmuş müəssisələr və onların struktur bölmələrinin bazası əsasında olmayan) müəssisələr üçün isə növbəti ilin 31-i dekabrı da daxil olmaqla olan dövr sayılır.

~~Maddə~~ 33. Maliyyə (mühasibat) hesabatlarında düzəlişlərin aparılması

~~Mühasibat hesabatlarındakı məlumatlar sintetik və analitik uçot məlumatlarına əsaslanır.~~

Kiriş balansının məlumatları hesabat dövründən əvvəlki dövrün təsdiq edilmiş yekun balansının məlumatlarına uyğun olmalıdır hesabat ilinin 1 yanvarına kiriş balansı dəyişilərsə, onun səbəbləri aydınlaşdırılmalıdır. İstər cari, istərsə də keçmiş ilə aid olan mühasibat hesabatlarındakı dəyişikliklər (hesabatlar təsdiq edildikdən sonra) aşkar edilərsə, o zaman düzəlişlər məlumatların təhrif olunduğu aşkar edilmiş hesabat dövrü üçün tərtib edilmiş hesabatda aparılır. Mühasibat uçotu hesabatında səhvlərin düzəldilməsi düzəlişin tarixi göstərilməklə onu imzalayan şəxslərin imzası ilə təsdiq edilir.

~~Maddə~~ 34. Maliyyə (mühasibat) hesabatlarının təqdim edilmə qaydası

1. Müəssisənin hesabat dövründəki (ay, rüb, il) mühasibat (maliyyə) hesabatı uçot prosesinin yekun mərhələsidir. Orada əmlakın dövriyyə vəsaitlərinin, qeyri-maddi aktivlərin və ümumən balans maddələri üzrə aktiv və passivlərin hərəkəti, maliyyə vəziyyəti və təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri artan yekunla əks etdirilir.

~~Müəssisə (~~~~kiçik sahibkarlıq subyektləri və~~ ~~xarici investisiyalı müəssisələr istisna olunmaqla) rüblük və illik mühasibat hesabatlarını aşağıdakı orqanlara təqdim edir:~~~~[2]~~

~~mülkiyyətçilərə (iştirakçılara, təsisçilərə, təsis sənədlərinə uyğun olaraq);~~

~~dövlət vergi müfəttişliyi orqanlarına;~~

~~dövlət statistika orqanlarına;~~

Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi ilə müəssisənin, fəaliyyətinin ayrı-ayrı tərəflərinin yoxlanılması və müvafiq hesabatların alınması həvalə edilmiş digər dövlət orqanlarına.

Tam və qismən dövlət və bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisələr rüblük və illik maliyyə (mühasibat) hesabatlarını bu Qanunda nəzərdə tutulmuş orqanlarla bərabər, həmçinin dövlət və bələdiyyə əmlakını idarə etmək səlahiyyətində olan orqanlara da təqdim edirlər.

Müəssisələrin maliyyə (mühasibat) hesabatlarının başqa ünvanlara göndərilməsi təsisedici sənədlərdə və ya Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulduqda həyata keçirilir.

2. ~~Vergi deklarasiyası və digər vergi hesabatları müəssisənin yerləşdiyi ərazi üzrə vergi müfəttişliyinə təqdim olunur.~~~~[3]~~

3. Müəssisələr rüblük maliyyə (mühasibat) hesabatlarını rüb başa çatdıqdan sonra 30 gündən, illik maliyyə (mühasibat) hesabatlarını isə il başa çatdıqdan sonra 90 gündən gec olmayaraq təqdim edirlər.

4. ~~Büdcə idarələri aylıq, rüblük və illik maliyyə hesabatlarını yuxarı orqanlara onlar tərəfindən müəyyən olunmuş müddətlərdə təqdim edirlər.~~

Göstərilən müddətlər daxilində maliyyə (mühasibat) hesabatlarının dəqiq təqdim olunma müddətini müəssisənin təsisçiləri (iştirakçıları) və ya tabe olduqları yuxarı orqanlar, yaxud hesabat almaq hüququ olan dövlət orqanları müəyyən edir.

~~Kiçik sahibkarlıq subyektləri və xarici~~ investisiyalı müəssisələr illik maliyyə (mühasibat) hesabatını hesabat ilindən sonrakı mart ayının 15-nə, təsisedici sənədlərdə nəzərdə tutulmuş qaydada müəssisənin hər bir iştirakçısına (sahibkarına), ~~dövlət statistika orqanlarına və vergi qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş qaydada vergi orqanlarına~~ ~~təqdim edirlər.~~~~[4]~~

5. Büdcədən maliyyələşən nazirliklər, baş idarələr və digər idarəetmə orqanları büdcə idarələrinin xərc smetalarının icrası haqqında aylıq, rüblük və illik icmal maliyyə (mühasibat) hesabatlarını müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinə onun tərəfindən müəyyən edilmiş müddətlərdə təqdim edirlər.

Azərbaycan Respublikasının nazirlikləri və baş idarələri onların tabeliyindəki təşkilatlar üzrə icmal rüblük mühasibat hesabatlarını hesabat dövrü qurtardıqdan sonra 45 gündən gec olmayaraq, illik mühasibat hesabatlarını isə hesabat ilindən sonrakı aprel ayının 25-dən gec olmayaraq Azərbaycan Respublikası ~~müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarına~~ ~~təqdim edirlər.~~~~[5]~~

~~Maddə~~ 35. Maliyyə (mühasibat) hesabatlarının nəşri

Müəssisənin maliyyə (mühasibat) hesabatları, onların doğru və düzgünlüyü müstəqil hüququ olan müvafiq nəzarətedici orqanlar tərəfindən təsdiq edildikdən sonra hüquqi və fiziki şəxslər, habelə bütün marağı olan istifadəçilər, iştirakçılar və başqa orqanlar üçün açıq nəşr edilə bilər.

~~Maddə~~ 36 Ləğv olunmuş müəssisələrin maliyyə (mühasibat) hesabatları

1. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq müəyyən edilmiş qaydada ləğv edilən müəssisə (müflisləşmə, könüllü ləğv və digər əsaslar) məhkəmənin müflisləşməni elan etdiyi tarix, yaxud ləğv haqqında qərar qəbul olunarkən müəyyən edilmiş tarix üçün yekun icmal maliyyə (mühasibat) hesabatını tərtib, edir.

Müəssisələrin ləğvi üzrə əməliyyatların uçotuna, ləğv balansı və maliyyə (mühasibat) hesabatlarının tərtibinə görə məsuliyyəti müəssisənin ləğvini aparan ləğv komissiyası daşıyır.

~~Müəssisənin əmlakı ləğv komissiyasının təyin etdiyi qiymətlərlə (yəni əmtəələrin vəziyyətinin faktiki mümkün satış qiyməti nəzərə alınmaqla) əks etdirilir.~~

~~Ümidsiz borclar və zərərlər ləğv balansına daxil edilmir.~~

~~Ləğv olunan müəssisələrin öhdəlikləri dəqiqləşdirilir və ləğv balansında, ödəniş günündən başlayaraq bölgü üzrə bərabər faizlərlə əks etdirilir.~~

~~VII fəsil~~

~~MÜHASİBAT UÇOTU VƏ HESABATLARININ TƏNZİMLƏNMƏSİ~~

~~Maddə~~ 37. Mühasibat uçotu və hesabatlarının tənzimlənməsini həyata keçirən orqanlar

1. Azərbaycan Respublikasında vahid mühasibat uçot və hesabatı sistemi yaratmaq, onu daim inkişaf etdirmək, təkmilləşdirmək və bu işlərə nəzarət etmək müvafiq orqanların iştirakı ilə Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.

2. Azərbaycan Respublikası Milli Bankı, Dövlət Statistika Komitəsi, Nazirlər Kabineti yanında Dövlət Sığorta Nəzarəti, Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyi və Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə müvafiq surətdə digər orqanları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi ilə razılaşmaqla bankların, sığorta təşkilatlarının və bu kimi başqa dövlət orqanlarının, həmçinin spesifik funksiyaları yerinə yetirən digər təsərrüfat subyektlərinin mühasibat uçotu və hesabatlarını tənzimləyirlər.

3. Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotu sahəsində bütün yeni normativ sənədlərin, onların forma və rekvizitlərinin yaradılması və yayılması Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı olmadan həyata keçirilə bilməz.

~~Maddə~~ 38. Mühasibat uçotu və hesabatlarının tənzimlənməsinin məqsəd və vəzifəsi

1. Mühasibat uçOtu və hesabatlarının dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin əsas məqsədi Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq aləmdə qəbul edilmiş prinsiplərə və mühasibat uçotu standartlarına cavab verə bilən vahid mühasibat uçotu sisteminin formalaşmasından, bu sahədə onu müvafiq hüquqi və metodiki baza ilə, uçot və hesabat formaları ilə təmin etməkdən ibarətdir.

Mühasibat uçotu və hesabatlarının tənzimlənməsində məqsəd maraqlı hüquqi və fiziki şəxslərin müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyəti, mənfəəti və zərəri haqqında müqayisə edilə bilən məlumatlarla təminatından ibarətdir.

~~2. Mühasibat uçotu və hesabatlarının tənzimlənməsinin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:~~

a) təsərrüfat prosesləri iştirakçılarının maraqlarının müdafiəçisi kimi birmənalı başa düşülən vacib və vahid mühasibat uçotu və hesabatlarının tərtibi üzrə mühasibat uçotu standartlarının yaradılması;

b) dövlət orqanlarının, mülkiyyətçilərin və başqa istifadəçilərin mənafeləri üçün spesifik mühasibat informasiyasının yaradılmasının və ondan istifadənin hüquqi bazası kimi məcburi normativ göstərişlərinin müəyyən edilməsi;

~~v) mühasibat uçotu və hesabatı ilə məşğul olan peşəkar işçilərin hüquqi vəziyyətinin müəyyən edilməsi;~~

~~q) beynəlxalq aləmdə qəbul edilmiş prinsiplərə müvafiq olaraq milli mühasibat uçotu və hesabatlarının inkişaf etdirilməsi.~~

~~Maddə~~ 39. Mühasiblərin ictimai birliyi

~~Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğun olaraq mühasiblərin maraqlarının müdafiəsi üçün onların ictimai birlikləri yaradıla bilər.~~

~~Maddə~~ 40. Mühasibat uçotu standartlarına və qanunvericiliyinə riayət edilməsinə nəzarət

1. Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotu və onun standartları haqqında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə əməl olunmasına nəzarət Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi, başqa dövlət orqanları, müəssisələrin müdiriyyəti və daxili nəzarətçiləri tərəfindən həyata keçirilir.

2. Audit təşkilatlar və digər nəzarətedici orqanlar yoxlama keçirən zaman mühasibat uçotunun aparılmasını bu Qanuna, mühasibat uçotu standartlarına və digər normativ sənədlərə müvafiq olaraq yoxlayırlar.

3. İcmal mühasibat (maliyyə) hesabatı tərtib edən nazirlik və baş idarələr tabeliklərində olan müəssisə və təşkilatların maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini və mühasibat uçotunun vəziyyətini üç il ərzində azı bir dəfə təftiş edirlər.

4. hüquqi şəxslər tabeliklərindəki (müstəqil balansa ayrılmış) nümayəndəliklərin, şöbələrin, istehsal sahələrinin, təsərrüfatların və digər bölmələrin mühasibat uçotuna daim nəzarət edir.

~~Maddə~~ 41. Mühasibat uçotu qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyət

1. Bu Qanunu pozan, mühasibat uçotunun aparılmasından yayınan, mühasibat uçotu standartlarını düzgün tətbiq etməyən, habelə maliyyə hesabatını qəsdən təhrif edən hüquqi şəxslər və başqa təsərrüfat subyektləri barəsində Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş sanksiyalar tətbiq olunur.

2. Bu Qanunun 9-cu maddəsinin 1-ci bəndinə və 12-ci maddəsinin 1-ci bəndinə müvafiq olaraq mühasibat uçotunun aparılmasına görə məsuliyyət daşıyan şəxslər mühasibat uçotu haqqında qanunvericiliyin pozulmasına görə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş məsuliyyət daşıyırlar.

~~Azərbaycan Respublikasının Prezidenti~~

~~Heydər ƏLİYEV.~~

~~Bakı şəhəri, 24 mart 1995-ci il.~~

~~№ 998.~~

İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏ SƏNƏDLƏRİNİN SİYAHISI

1. 16 may 2000-ci il tarixli 880-IQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu (Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu 2000, №7, maddə 487)

2. 23 noyabr 2001-ci il tarixli 219-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu (Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu 2001, № 12, maddə 736)

3. 30 aprel 2002-ci il tarixli 317-IIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu (Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu 2003, № 1, maddə 1)

4. 9 iyun 2009-cu il tarixli 831-IIIQ nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu (“Azərbaycan” qəzeti, 2 iyul 2009-cu il, № 141, Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2009-cu il, № 6, maddə 411)

QANUNA EDİLMİŞ DƏYİŞİKLİK VƏ ƏLAVƏLƏRİN SİYAHISI