Dövlət qeydiyyatına
alınmışdır. Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Qeydiyyat № 3035 19 fevral
2004-cü il Nazir ______________ F.Məmmədov |
Təsdiq edilmişdir Azərbaycan
Respublikası Milli Bankının İdarə Heyəti Protokol №
22 29 dekabr 2003-cü il İdarə Heyətinin Sədri______________ E.S.Rüstəmov |
Azərbaycan
Respublikasının Bank sistemində maliyyə
hesabatlarının
tərtib
və təqdim olunması Qaydaları
1. Ümumi müddəalar
1.1. Bu Qaydalar Azərbaycan
Respublikasının Milli Bankı haqqında, Azərbaycan
Respublikasında banklar və bank fəaliyyəti haqqında
Azərbaycan Respublikasının Qanunlarına, Azərbaycan
Respublikasının digər qanunvericilik aktlarına, habelə
Azərbaycan Respublikası Milli Bankının normativ
aktlarına və Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları
Standartlarının (BMHS) tələblərinə uyğun
olaraq hazırlanmış və Azərbaycan Respublikasının
bank sistemində (bundan sonra bank) maliyyə
hesabatlarının tərtib və təqdim olunması qaydalarını
müəyyənləşdirir.
1.2. Bu Qaydaların məqsədi bankın
maliyyə hesabatlarının ötən dövrlər üzrə,
həmçinin digər bankların maliyyə hesabatları ilə
müqayisəsinin həyata keçirilməsi üçün xüsusi baza yaratmaqdan
ibarətdir. Bu məqsədə nail olmaq üçün bu Qaydalarda
maliyyə hesabatlarının tərtib və təqdim
olunması üzrə prinsiplər, hesabatlarda əks olunan
maddələrin strukturu üzrə tövsiyələr və
hesabatların tərkibinə dair minimal tələblər
əks olunmuşdur.
1.3. Bu Qaydalar ayrıca bir bankın maliyyə
hesabatlarına və banklar qrupunun icmal maliyyə
hesabatlarına eyni dərəcədə tətbiq edilir.
1.4. Bu Qaydalar aralıq maliyyə
hesabatlarına şamil edilmir.
1.5. Bank nəzarəti məqsədilə
tətbiq edilən prudensial (nəzarət) hesabatlarının
formatı Azərbaycan Respublikasının Milli Bankının
müvafiq Qaydaları ilə müəyyən edilir.
2. Maliyyə hesabatlarının məqsədi
2.1. Maliyyə hesabatlarının
məqsədi - bankın maliyyə vəziyyəti,
fəaliyyətinin nəticələri və maliyyə
vəziyyətində dəyişiklikləri əks etdirən
məlumatların təqdim olunmasıdır.
2.2.
Maliyyə hesabatları, bank tərəfindən həyata
keçirilən əməliyyatların
strukturlaşdırılmış təqdimatını,
fəaliyyətinin nəticələrini əks etdirir və
maliyyə hesabatları istifadəçilərinin düzgün iqtisadi
qərarlar qəbul etməsinə şərait yaradır.
3. Maliyyə
hesabatlarının tərtib olunma prinsipləri
Hesablama metodu.
3.1.
Maliyyə hesabatları hesablama metodu ilə tərtib
olunmalıdır. Hesablama metoduna müvafiq olaraq, əməliyyat
və hadisələr baş verdiyi zaman (pul vəsaitlərinin
və ya onun ekvivalentinin daxil olması və ya ödənilmə
dərəcəsi üzrə yox) tanınır və aid
olduqları dövrün maliyyə hesabatlarına daxil edilir. Hesablama
metoduna əsasən tərtib olunmuş maliyyə
hesabatları, istifadəçiləri ödəmələrlə
və pul vəsaitlərinin alınması ilə bağlı
nəinki əvvəlki əməliyyatlar haqqında,
həmçinin gələcək ödəmələr və
alınması gözlənilən pul vəsaitlərini əks
etdirən vəsaitlər haqqında məlumatlarla təmin
edir. Beləliklə, hesablama metodu ilə tərtib olunmuş
maliyyə hesabatları istifadəçilər üçün iqtisadi
qərarların qəbul edilməsində kifayət
qədər vacib olan keçmiş əməliyyatlar və
həmçinin gələcək hadisələr barədə
məlumatla təmin edir.
Fəaliyyətin fasiləsizliyi
3.2.
Maliyyə hesabatları bankın hazırda fəaliyyət
göstərməsini və gələcəkdə də
fəaliyyətini davam etdirməsini nəzərə alaraq,
fəaliyyətin fasiləsizlik prinsipinə əsasən
tərtib edilməlidir. Yəni, bu prinsipə əsasən
nəzərdə tutulur ki, bankın fəaliyyətini ixtisara
salmaq və ya ləğv etmək məramı və
ehtiyacı yoxdur. Əgər belə məram və ya ehtiyac
olarsa, maliyyə hesabatları başqa əsasla
hazırlanmalıdır və tətbiq olunan əsas
açıqlanmalıdır.
Maliyyə
hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri
Şəffaflıq (aydınlıq)
3.3.
Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan məlumatların
əsas keyfiyyət göstəricisi onun istifadəçilər üçün
aydın olmasıdır. Bu prinsipə əsasən tərtib
olunmuş maliyyə hesabatları, istifadəçilərdə
bankın maliyyə vəziyyəti, aparılan
əməliyyatların nəticələri, pul
vəsaitlərinin hərəkəti barədə düzgün və
qərəzsiz təsəvvür yaradır.
Münasiblik
3.4.
Məlumatların faydalı olması üçün onun iqtisadi
qərarlar qəbul edən istifadəçilər üçün münasibliyi zəruridir.
Məlumatlar istifadəçilərə keçmiş, indiki və
gələcək dövrlər üzrə hadisələri
qiymətləndirərək iqtisadi qərarlar qəbul
edilməsinə təsir göstərdikdə, habelə keçmiş
qiymətləndirilmələri təsdiq etdikdə və ya
aradan qaldırılmasına təsir etdikdə, münasib hesab
olunur.
Əhəmiyyətlilik
3.5.
Məlumatların münasibliyinə onun xarakteri və
əhəmiyyətliliyi böyük təsir göstərir. Bu prinsipə
əsasən hər bir əhəmiyyətli maddə
maliyyə hesabatlarında ayrı-ayrılıqda əks
olunmalıdır. Əhəmiyyətli olmayan
məbləğlər analoji xarakterli
məbləğlərlə birləşdirilməli və
ayrıca təqdim olunmamalıdır.
Etibarlılıq
3.6.
Məlumatların əhəmiyyətli olması üçün
etibarlı olması vacib şərtdir. Məlumatlar mühüm
səhv və qeyri-obyektivlikdən azad olduqda və
istifadəçilər üçün inandırıcı olduqda, etibarlı
hesab olunur.
Düzgün
təqdimat
3.7.
Maliyyə hesabatlarında məlumatların etibarlı
olması üçün əməliyyat və
hadisələr düzgün təqdim olunmalıdır.
Mahiyyətin
formadan üstünlüyü
3.8.
Əməliyyat və hadisələrin düzgün əks
etdirilməsi üçün, əməliyyat və hadisələr,
onların təkcə hüquqi forması ilə deyil, həmçinin
mahiyyəti və iqtisadi reallığı nəzərə
alınmaqla təqdim olunmalıdır.
Neytrallıq
3.9.
Etibarlılığı təmin etmək məqsədi
ilə maliyyə hesabatlarında olan məlumatlar neytral və
obyektiv olmalıdır. Əgər məlumatın və ya
onun təqdimat formasının seçilməsi, nəzərdə
tutulmuş məqsədlərin əldə olunmasına və
qərarların qəbul edilməsinə təsir göstərmirsə,
maliyyə hesabatları neytral hesab
edilir.
Ehtiyatlılıq
3.10. Ehtiyatlılıq, aktivlərin
dəyərinin və ya gəlirlərin məbləğinin
artırılmasına, passivlərin dəyərinin və ya
xərclərin məbləğinin aşağı
salınmasına yol verməmək məqsədilə,
qeyri-müəyyənlik şəraitində
qiymətləndirmələr üçün zəruri olan
qərarların qəbulu zamanı ehtiyatla hərəkət
etmək deməkdir. Lakin ehtiyatlılıq prinsipinə
riayət edilməsi gizli (artıq) ehtiyatların
yaradılması, əsaslı surətdə aktivləri
(gəlirləri) azaltmaq və ya öhdəlikləri (xərcləri)
artırmağı tələb etmir. Çünki bu halda maliyyə
hesabatları neytral olmaz və nəticədə
etibarlılıq keyfiyyətinə cavab verməz.
Tamlıq
3.11. Etibarlılığı təmin
etmək məqsədi ilə maliyyə hesabatlarındakı
məlumatlar tam olmalıdır və bankın maliyyə
vəziyyətini və maliyyə nəticəsini tam
şəkildə əks etdirməlidir. Buraxılmış
hər hansı bir məlumat, bütövlükdə məlumatların
yanlış olmasına gətirib çıxarar və
nəticədə onun münasiblik baxımından etibarsız
və qeyri-mükəmməl edə bilər.
Müqayisəlilik
3.12. Məlumatlar istifadəçilərə
müxtəlif dövrlərə aid maliyyə vəziyyətindəki
meylləri və fəaliyyət nəticələrini
qiymətləndirmək üçün müqayisəli şəkildə təqdim
edilməlidir. İstifadəçilər həmçinin müxtəlif bankların maliyyə
vəziyyətlərini, fəaliyyətinin
nəticələrini və maliyyə vəziyyətindəki
dəyişiklikləri qiymətləndirmək üçün müqayisə
etmək imkanına malik olmalıdırlar.
3.13. Keyfiyyət xüsusiyyəti kimi
müqayisəliliyin vacib şərtini, istifadəçilərin
maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında istifadə
olunan uçot siyasəti, uçot siyasətində aparılan
istənilən dəyişikliklər və bu
dəyişikliklərin nəticələri haqqında
məlumatlandırılmasını təşkil edir.
Məlumatların münasibliyinin və
etibarlılığının
məhdudlaşdırılması
Vaxtlı-vaxtlılıq
3.14. Məlumatın təqdimatında
əsassız gecikdirilmə baş verərsə, həmin
məlumat əhəmiyyətini itirə bilər.
Məlumatların vaxtlı-vaxtında təqdim olunması üçün
bəzən əməliyyatların və digər hadisələrin
bütün aspektlərini araşdırmadan təqdim olunması
zəruri olur. Bu da etibarlılıq səviyyəsini
aşağı salır. Əksinə, əgər hesabatlar
bütün aspektləri araşdırılmaq üçün saxlanılırsa,
məlumatlar kifayət qədər etibarlı olur, lakin
istifadəçilər üçün az faydalı ola bilər, çünki
istifadəçilərin iqtisadi qərarlar qəbul etməsi
gecikdirilə bilər. Münasiblik və etibarlılıq
arasında tarazlığın əldə olunması
istifadəçilərin iqtisadi qərarlar qəbul etmək
tələbatının ən yaxşı təmin
olunmasıdır. Bu səbəbdən hər hansı bir
hadisənin qarşısını almaq məqsədilə
və ya düzgün iqtisadi qərarlar qəbul edilməsi üçün
məlumatlar vaxtlı-vaxtında təqdim olunmalıdır.
Səmərə və məsrəflər
arasında tarazlıq
3.15. Səmərə və
məsrəflər arasında tarazlıq - keyfiyyət
xüsusiyyəti yox, prinsipial məhdudiyyətdir. Bu prinsipə
əsasən məlumatlardan əldə ediləcək səmərə
onun alınmasına çəkilən məsrəflərdən
artıq olmalıdır.
Dəqiq və obyektiv təqdimat
3.16. Maliyyə hesabatları bankın
maliyyə vəziyyəti, fəaliyyətinin
nəticələri və maliyyə vəziyyətində
dəyişikliklər haqqında dəqiq və obyektiv məlumatları
təqdim etməlidir.
4. Maliyyə hesabatlarının elementləri
4.1.
Maliyyə hesabatları əməliyyatların və digər
hadisələrin nəticələrini onların iqtisadi
xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq müəyyən
kateqoriyalarda birləşdirərək əks etdirməlidir.
Bu kateqoriyalar maliyyə hesabatlarının elementləri
adlanır. Mühasibat balansında maliyyə vəziyyətinin
qiymətləndirilməsi ilə bilavasitə əlaqəli
olan elementlər - aktivlər, öhdəliklər və kapital
hesab edilir. Mənfəət və zərər haqqında
hesabatda fəaliyyətin nəticələrinin
qiymətləndirilməsi ilə bilavasitə əlaqəli
olan elementlər - gəlirlər
və xərclər hesab edilir.
4.2.
Mühasibat balansında və mənfəət və
zərər haqqında hesabatda bu elementlər
təsnifləşdirilir. Təsnifləşdirmənin
aparılmasında məqsəd istifadəçilərə iqtisadi
qərarlar qəbul etmək üçün daha əlverişli
şəraitin yaradılmasıdır.
4.3.
Maliyyə vəziyyəti
4.3.1. Maliyyə vəziyyətinin
qiymətləndirilməsi ilə bilavasitə əlaqəli
olan elementlər - aktivlər, öhdəliklər və kapital
hesab olunur. Bu elementlər aşağıdakı qaydada
müəyyən olunur:
a) Aktivlər - əvvəlki dövrlərdə
baş vermiş hadisələr nəticəsində bank
tərəfindən nəzarət edilən və
gələcəkdə bank tərəfindən iqtisadi
səmərə alınması gözlənilən
vəsaitlərdir.
b) Öhdəliklər
- əvvəlki dövrlərdə baş vermiş
hadisələrdən yaranan və tənzimlənməsi
bankdan iqtisadi səmərəyə malik vəsaitlərin
əks-axınına gətirib çıxaran cari borclardır.
c) Kapital - bankın öz vəsaitləridir
və bankın bütün öhdəlikləri çıxıldıqdan
sonra onun aktivlərdə qalan payıdır.
4.4.
Aktivlər
4.4.1. Aktivdə əks olunan gələcək
iqtisadi səmərə banka aşağıdakı yollarla
daxil olur:
a) aktiv, bank tərəfindən
göstərilən xidmətlərdən ayrılıqda və ya
digər aktivlərlə əlaqəli şəkildə istifadə olunduqda;
b) aktiv, digər aktivlərlə mübadilə
olunduqda;
c) aktiv, öhdəliklərin ödənilməsi üçün
istifadə olunduqda;
ç) aktiv, bankın sahibləri arasında
bölüşdürüldükdə.
4.4.2. Bir çox aktivlər, məsələn,
əsas vəsaitlər fiziki formaya malikdir. Lakin fiziki forma,
aktivin mövcudluğunu müəyyən etmək üçün əsas deyil,
belə ki, patentlər və müəlliflik hüququ fiziki formaya malik
olmamasına baxmayaraq, aktiv hesab olunur, çünki bank
tərəfindən onlardan gələcəkdə iqtisadi
səmərə əldə etmək gözlənilir və
nəzarət olunur. Həmçinin mülkiyyət hüququnun olması da
aktivin mövcudluğu üçün birinci dərəcəli hesab edilmir.
Belə ki, əgər bank əldə olunması
gözlənilən mənfəətə nəzarət
edirsə, icarə olunan əmlak da aktiv kimi tanınır.
4.4.3. Bankın aktivləri əvvəlki
dövrlərin əməliyyatları və digər
hadisələr nəticəsində yaranır.
4.4.4. Yaranmış xərclər və
yaradılmış aktivlər arasında sıx əlaqə
mövcuddur, lakin bunlar uyğun olmaya da bilər. Belə ki, bank
xərc həyata keçirdikdə, nəzərdə tutulur ki, bu
xərc gələcəkdə mənfəət əldə
etmək məqsədi güdür, lakin bu o demək deyil ki, aktiv kimi
tanınan obyekt yaranmışdır. Həmçinin müvafiq
xərclərin istisna olması, maddənin aktiv kimi
tanınmasına mane olmur və mühasibat balansında tanına
bilər.
4.5. Öhdəliklər
4.5.1. Öhdəliyin əsas xüsusiyyəti
bankın borcunun olmasıdır. Öhdəlik - borcdur və ya
müəyyən bir işi müəyyən şəkildə
yerinə yetirmək və ya müəyyən şəkildə
hərəkət etmək barədə verilmiş
təminatdır.
4.5.2. Öhdəliyin yerinə yetirilməsi
aşağıdakı üsullarla həyata keçirilə bilər:
a) pul vəsaitlərinin ödənilməsi
vasitəsi ilə;
b) digər aktivlərin verilməsi ilə;
c) xidmətlər göstərməklə;
ç) bir öhdəliyin digəri ilə əvəz
olunması vasitəsilə;
d) öhdəliyin kapitala keçirilməsi
vasitəsilə.
Öhdəliklər həmçinin kreditorun hər
hansı vəsait və ya əmlak üzərində öz
hüquqlarının itirilməsi və ondan imtina etməsi kimi
digər vasitələrlə də ödənilə bilər.
4.5.3. Öhdəliklər keçmiş dövrlərin
əməliyyatları (hadisələri) nəticəsində
yaranır.
4.6. Kapital
4.6.1. Kapitalın qalıq kimi təyin
olunmasına baxmayaraq, mühasibat balansında
təsnifləşdirilməlidir. Belə
təsnifləşdirmə bankda iştirak payı olan
tərəflərin dividend alınması və ya kapitalın
ödənilməsinə münasibətdə müxtəlif hüquqlara malik
olma faktını əks etdirir.
4.6.2. Mühasibat balansında göstərilən
kapitalın məbləği aktivlərin və
öhdəliklərin həcmindən asılıdır.
4.7. Maliyyə fəaliyyətinin
nəticələri
4.7.1. Mənfəət, bankın
fəaliyyətinin effektivlik dərəcəsinin ölçüsü və
ya investisiyalardan (səhmlərdən) daxil olan
səmərənin ölçüsü üçün əsas kimi istifadə olunur.
Mənfəətin ölçüsü ilə bilavasitə əlaqədar
olan elementlər - gəlir və xərclərdir.
4.7.2. Gəlir və xərclərin
elementləri aşağıdakı kimi təyin olunur:
a) Gəlir -
hesabat dövrü ərzində aktivlərin axıb gəlməsi
və ya artması formasında və ya səhmdarların
qoyuluşları ilə əlaqədar olmayan, kapitalın
artmasına gətirib çıxaran öhdəliklərin azalması
kimi təzahür edən iqtisadi səmərələrin artmasıdır.
b) Xərc -
hesabat dövrü ərzində aktivlərin axıb getməsi və
ya tükənməsi və ya səhmdarlar arasında paylanması
ilə əlaqədar olmayan kapitalın azalmasına gətirib
çıxaran öhdəliklərin artması kimi təzahür edən
iqtisadi səmərələrin azalmasıdır.
4.8. Gəlir
4.8.1. Gəlir anlayışına, daxil olan
pul vəsaitləri və digər gəlirlər aiddir. Daxil
olan pul vəsaitləri (mədaxil) bankın adi
fəaliyyət prosesində yaranır və müxtəlif
anlayışlarla, o cümlədən mükafatlar, faizlər, dividendlər,
royalti və icarə haqqı adlandırılır.
4.8.2. Digər gəlirlər, gəlir
anlayışına cavab verən digər maddələri
ifadə edir və bankın adi fəaliyyəti prosesində
yarana və yaranmaya bilər. Bu gəlirlər özlüyündə
iqtisadi səmərələrin artımını
təşkil edir və öz xarkterinə görə daxil olan pul
vəsaitlərindən fərqlənmir.
4.8.3. Digər gəlirlər,
məsələn, əsas vəsaitlərin realizə
olunmasından yaranan gəlirlərdən ibarətdir. Gəlir
anlayışına həmçinin realizə olunmamış
gəlirlər, yəni, bazar qiymətli
kağızlarının yenidən
qiymətləndirilməsindən yaranan gəlir və ya
uzunmüddətli aktivlərin balans dəyərinin artmasından
yaranan gəlir daxildir. Mənfəət və zərər
haqqında hesabatda belə gəlirlər tanınarkən
ayrı-ayrılıqda təqdim olunur, çünki bu gəlirlər
haqqında məlumatlar iqtisadi qərarların qəbul
olunması üçün faydalıdır.
4.8.4. Müxtəlif növ aktivlər gəlir
vasitəsilə əldə oluna və artırıla
bilər. Buna misal olaraq, pul vəsaitlərini, debitor borcunu,
təchiz olunmuş mallar və göstərilən
xidmətlərin müqabilində alınan malları və
göstərilən xidmətləri göstərmək olar. Gəlir
öhdəliklərin tənzimlənməsi nəticəsində
də yarana bilər.
4.9. Xərclər
4.9.1. Xərc anlayışına itkilər
və bankın adi
fəaliyyət prosesində yaranan xərclər daxildir.
Bankın adi fəaliyyət prosesində yaranan xərclərinə
əmək haqqı və amortizasiya kimi digər
xərclər də daxildir.
4.9.2. İtkilərə, xərc
anlayışına uyğun gələn və bankın adi
fəaliyyət prosesində yarana bilən və
gözlənilməyən xərclər aiddir. İtkilər
iqtisadi səmərələrin azalmasını əks etdirir
və buna görə də öz xarakterinə görə digər
xərclərdən fərqlənmir.
4.9.3. Mənfəət və zərər
haqqında hesabatda itkilər, müvafiq gəlirlər
çıxılmaqla ayrı-ayrılıqda əks etdirilir. Çünki
onlar haqqında məlumatlar iqtisadi qərarların qəbul
olunması üçün faydalıdır.
4.10. Kapitalın saxlanmasını təmin
edən düzəlişlər
4.10.1. Aktivlər və öhdəliklərin
hesabatda yenidən qiymətləndirilməsi və təkrar
olaraq əks olunması kapitalın artmasına və ya
azalmasına səbəb olur. Bu artma və azalmalar
mənfəət və zərər haqqında hesabata daxil
edilmir. Bu maddələr kapitala, kapitalın saxlanmasını
təmin edən düzəlişlər kimi və ya yenidən
qiymətləndirmənin ehtiyatları kimi daxil edilir.
5. Maliyyə hesabatları elementlərinin
tanınması
5.1.
Tanınma - hər hansı bir elementin tərifinə uyğun
olan və 5.2-ci bənddə göstərilən tanınma
şərtinə cavab verən obyektin mühasibat balansına
və ya mənfəət və zərər haqqında hesabata
daxil edilməsi prosesidir. Tanınma obyektin şifahi təsviri,
onun pul məbləği şəklində ifadə
olunması və bu məbləğin mühasibat balansına
və ya mənfəət və zərər haqqında
hesabata daxil edilməsindən ibarətdir. Tanınma
şərtinə cavab verən obyektlər mühasibat
balansında və ya mənfəət və zərər
haqqında hesabatda tanınmalıdır. Belə obyektlərin
tanınmaması, istifadə olunan uçot siyasəti, qeydlər
və ya izahedici materiallarla kompensasiya olunmur.
5.2. Element anlayışına uyğun
gələn obyekt aşağıdakı hallarda tanınmalıdır:
a) obyektlə əlaqələndirilən
istənilən iqtisadi səmərənin bank
tərəfindən qazanılacağı və ya
itiriləcəyi ehtimalı var;
b) obyekt
etibarlı şəkildə ölçülə bilən
dəyərə və ya qiymətə malikdir.
5.3.
Obyektin yuxarıdakı şərtlərə uyğun
olduğu və onun maliyyə hesabatında tanınma
imkanları qiymətləndirilərkən
əhəmiyyətlilik prinsipi nəzərə
alınmalıdır. Elementlər arasında
qarşılıqlı əlaqə onu göstərir ki, konkret
element (məsələn, aktiv üçün onun anlayışı
və tanınma şərtlərini ödəyən obyekt
digər elementin: məsələn, gəlir və öhdəliyin
tanınmasını tələb edir) digər elementin
tanınmasını tələb edir.
5.4.
Gələcək iqtisadi səmərənin olması
ehtimalı
5.4.1. Ehtimal anlayışı, tanınma
şərtində bankın həmin maddə ilə
bağlı olan gələcək iqtisadi səmərənin
qazanmasını və ya itirməsinin qeyri-müəyyənlik
dərəcəsini əks etdirmək üçün istifadə olunur. Bu
anlayış bankın fəaliyyət göstərdiyi
sosial-iqtisadi mühiti xarakterizə edən
qeyri-müəyyənliyə uyğundur. Maliyyə hesabatları
hazırlanarkən gələcək iqtisadi səmərəyə
tətbiq olunan qeyri-müəyyənlik dərəcəsinin
qiymətləndirilməsi mövcud olan sübutlar əsasında
həyata keçirilir. Məsələn, bankın borcunun
ödənilməsi ehtimalı mövcud olduqda və bunun əksi sübut
olunmadıqda, belə borcun aktiv
kimi tanınması özünü doğruldur.
5.5.
Ölçünün etibarlılığı
5.5.1. Obyektin tanınmasının ikinci
şərti onun etibarlı şəkildə ölçülə
bilən dəyərinin və ya qiymətinin olmasıdır.
Dəyər və qiymət əsaslı şəkildə
hesablanmaqla təyin olunur. Əsaslı hesablanmış
kəmiyyətlərdən istifadə olunması maliyyə
hesabatlarının tərtib olunmasının vacib
hissəsidir və onun etibarlılığına xələl
gətirmir. Obyektin qiymətini
müəyyənləşdirmək mümkün olmadıqda, obyekt
mühasibat balansında və mənfəət və
zərər haqqında hesabatda tanınmır.
Məsələn, məhkəmə iddiasından gözlənilən
daxilolmalar həm aktiv, həm də gəlir
anlayışına və həmçinin tanınma
məqsədləri üçün ehtimal şərtlərinə
uyğun gəlir, lakin əgər iddianın
məbləği etibarlı şəkildə təyin oluna
bilmirsə, belə gözlənilən daxilolmalar aktiv və ya
gəlir kimi tanınmır. Bu zaman iddianın mövcudluğu
qeydlərdə, izahatlarda və
ya əlavə cədvəllərdə
açıqlanmalıdır.
5.5.2. Müəyyən bir vaxt anında tanınma
şərtlərinə cavab verməyən obyekt, sonradan
baş verən hadisələrin və ya yeni
şərtlərin nəticəsində tanınma
şərtlərinə cavab verdikdə, maliyyə
hesabatlarında tanınmalıdır.
5.5.3. Element anlayışına uyğun olan,
lakin tanınma şərtlərinə uyğun
gəlməyən obyekt haqqında məlumatlar
qeydlərdə, izahatlarda və ya əlavə cədvəllərdə
açıqlanmalıdır.
5.6.
Aktivlərin tanınması
5.6.1. Aktivlə bağlı gələcək
iqtisadi səmərələrin banka daxil olması ehtimalı
və onun dəyəri və ya etibarlı şəkildə
ölçülə bilən qiyməti mövcud olduqda, mühasibat balansında
tanınır.
5.7. Öhdəliklərin tanınması
5.7.1. Cari öhdəliyin ödənilməsi
nəticəsində iqtisadi səmərələri
təşkil edən vəsaitlərin axıb getməsi
ehtimalı mövcud olduqda və bu ödənişin qiyməti
etibarlı şəkildə təyin oluna bildikdə,
öhdəlik mühasibat balansında tanınmalıdır.
5.8. Gəlirin tanınması
5.8.1. Etibarlı şəkildə ölçülə bilən aktivlərin
artması və öhdəliklərin azalması ilə
əlaqədar olan gələcək iqtisadi səmərələrin
artımı olduqda, gəlir, mənfəət və
zərər haqqında hesabatda tanınır. Yəni bu onu
göstərir ki, gəlirin tanınması aktivlərin artmasının
və ya öhdəliklərin azalmasının tanınması
ilə eyni zamanda baş verir. Məsələn,
xidmətlərin satışı zamanı aktivlərin xalis
artımı baş verir, həmçinin borcun
ödənilməsindən imtina edilərkən, öhdəliklər
azalır.
5.9. Xərclərin tanınması
5.9.1. Etibarlı şəkildə ölçülə
bilən aktivlərin azalması və öhdəliklərin
artması ilə əlaqədar olan gələcək iqtisadi
səmərələrin azalması olduqda, xərclər,
mənfəət və zərər haqqında hesabatda
tanınır. Yəni bu onu göstərir ki, xərclərin
tanınması, öhdəliklərin artması və ya aktivlərin
azalması ilə eyni zamanda baş verir (məsələn,
əmək haqqının ödənişi və ya
avadanlığın amortizasiyası üzrə borclar).
5.9.2. Mənfəət və zərər
haqqında hesabatda xərclər, konkret gəlir
maddələri üzrə çəkilmiş xərclərlə
mənfəət arasında bilavasitə müqayisə
əsasında tanınır. Bu proses xərclərin və
mənfəətin müqayisə prosesi adlanır. Lakin bu Qaydalara
əsasən müqayisə prosesinin tətbiqi, aktivlərin və
öhdəliklərin anlayışlarına uyğun
gəlməyən maddələrin mühasibat balansında
tanınmasına icazə vermir.
5.9.3. Əgər iqtisadi
səmərələrin əldə olunması bir neçə uçot
dövrü ərzində gözlənilirsə, xərclər,
mənfəət və zərər haqqında hesabatda rasional
bölgü metodu əsasında tanınır. Bu tanınma metodu,
əsas vəsaitlər,
patentlər və ticarət nişanları kimi
aktivlərin istifadəsi ilə əlaqədar olan
xərclərin tanınması zamanı tələb olunur
və bu halda xərc amortizasiya kimi tanınır. Bu bölgü metodu
bu maddələrlə əlaqədar olan iqtisadi
səmərənin istifadə olunduğu və ya keçdiyi uçot
dövrləri ərzində xərcləri tanımaq üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
5.9.4. Əgər xərclər
gələcək iqtisadi səmərələri yaratmırsa
və ya gələcək iqtisadi səmərələr
mühasibat balansında aktiv kimi tanınma tələblərinə
uyğun gəlmirsə, xərc mənfəət və
zərər haqqında hesabatda dərhal
tanınmalıdır.
5.9.5. Xərc, həmçinin aktiv tanınmazdan
əvvəl öhdəlik yaratdıqda (məsələn,
məhsula təminat üzrə öhdəlik) mənfəət
və zərər haqqında hesabatda tanınmalıdır.
6. Maliyyə hesabatı elementlərinin
qiymətləndirilməsi
6.1.
Qiymətləndirilmə - maliyyə hesabatının
elementlərinin tanınmalı olduğu, mühasibat balansına
və mənfəət və zərər haqqında hesabata
daxil olunmalı pul məbləğlərinin müəyyən
edilməsi prosesidir.
6.2.
Maliyyə hesabatlarında bir sıra müxtəlif
qiymətləndirmə metodlarından istifadə olunur. Bu
metodlar aşağıdakılardan ibarətdir:
a) Alqının faktiki dəyəri.
Aktivlər onlara görə ödənilmiş pul vəsaitlərinin
və ya onların ekvivalentlərinin məbləğləri
üzrə və ya aktivlərin alınması zamanı təklif
olunan ədalətli dəyərlə tanınır.
Öhdəliklər, borc üzrə öhdəliyin əvəzinə
alınan mədaxil məbləği üzrə və ya bəzi
hallarda ödənilməsi gözlənilən pul vəsaitlərinin
və ya onların ekvivalentlərinin məbləğləri
üzrə tanınır. Məsələn, gəlir vergisi.
b) Bərpa olunma dəyəri. Aktivlər, bu
aktivin və ya ekvivalent aktivin mövcud alınması
şərtində, ödənilməli olan pul vəsaitlərinin
və ya onların ekvivalentlərinin məbləği üzrə
əks olunur. Öhdəliklər bu öhdəliyi mövcud
ödənilməsi şərtində, tələb olunan pul
vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin diskont
olunmamış məbləğləri üzrə əks olunur.
c) Mümkün
satış qiyməti (ödəmə). Aktivlər mövcud normal
şəraitdə satışdan əldə oluna bilən pul
vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin
məbləğləri üzrə əks olunur. Öhdəliklər
isə onların ödənilməsi dəyərləri üzrə,
yəni, normal şəraitdə öhdəliklərin ödənilməsi
üçün çəkilməsi nəzərdə tutulan pul
vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin diskont
olunmamış məbləğləri üzrə əks olunur.
ç) Diskont olunmuş dəyər. Aktivlər,
normal şəraitdə bu aktiv vasitəsilə yaranması
ehtimal olunan pul vəsaitlərinin gələcək xalis daxil
olmalarının diskont olunmuş dəyəri üzrə əks
olunur. Öhdəliklər, normal şəraitdə
öhdəliklərin ödənilməsi üçün tələb olunması
ehtimal olunan pul vəsaitlərinin gələcək xalis
ödənişlərinin diskont olunmuş dəyəri üzrə
əks olunur.
6.3. Banklar
tərəfindən ən çox istifadə olunan əsas ölçü - faktiki dəyər ölçüsüdür.
Adətən, faktiki dəyər digər
qiymətləndirmə metodları ilə qarşılıqlı
olunaraq istifadə olunur. Məsələn, ehtiyatlar
adətən maya dəyərindən aşağı və
satışın mümkün xalis satış qiyməti üzrə hesaba
alınır, bazar qiymətli kağızları onların
bazar dəyəri üzrə,
pensiya üzrə öhdəliklər onların diskont olunmuş
məbləği üzrə tanınır.
7. Maliyyə kapitalının saxlanması
konsepsiyası və mənfəətin müəyyən
olunması
7.1. Maliyyə kapitalının saxlanması
konsepsiyasına görə, ilin sonunda xalis aktivlərin
məbləğindən bütün ayırmalar və dövr
ərzində mülkiyyətçilərin ödəmələri
çıxıldıqdan sonra qalan məbləğin, ilin
əvvəlində olan xalis aktivlərin
məbləğindən artıq olan hissəsi əldə
edilmiş mənfəət hesab olunur. Maliyyə
kapitalının saxlanması nominal pul vahidləri və ya
daimi alıcılıq qabiliyyəti vahidi ilə ölçülür.
7.2. Kapitalın saxlanması konsepsiyası
bankın saxlamaq istədiyi kapitalın necə müəyyən
olunmasını nəzərdən keçirir. Kapitalın
saxlanması konsepsiyası kapital konsepsiyaları ilə
mənfəət konsepsiyaları arasında əlaqəni
müəyyən edir, mənfəətin ölçülməsi
istiqamətini göstərir. Bu konsepsiya bankın mənfəətindən
kapitala və kapitaldan qaytarılması arasında fərqin
müəyyənləşdirilməsi üçün əsasdır.
Kapitalın saxlanılması üçün zəruri olan
məbləğdən artıq olan aktiv axınları
mənfəət kimi tanınır. Nəticə etibarilə,
mənfəət - xərclərin (o cümlədən,
kapitalın saxlanması üçün zəruri olan təshihlərin
məbləği) gəlirlərdən çıxıldıqdan
sonra yerdə qalan qalıq məbləğidir. Əgər
xərclər gəlirdən artıqdırsa, fərq
zərər kimi tanınır.
8. Uçot
siyasəti
8.1. Uçot
siyasəti - bank tərəfindən maliyyə
hesabatlarının hazırlanıb təqdim edilməsi üçün
qəbul olunmuş konkret prinsiplər, əsaslar, şərtlər, qaydalar
və təcrübədir.
8.2. Bankın
uçot siyasəti maliyyə hesabatlarına tətbiq edilən
bütün uçot Qaydalarına uyğun olmalı və
aşağıdakı tələblərə cavab
verməlidir:
a) qərar qəbul edilməsində
istifadəçilərin ehtiyacları üçün münasib olmalıdır;
b) etibarlı olmalıdır, belə ki bu
siyasət:
- bankın maliyyə vəziyyətini və
nəticələrini dəqiq şəkildə təqdim edir;
- hadisə və əməliyyatların
yalnız hüquqi formasını yox, həmçinin iqtisadi
məzmununu əks etdirir;
- neytraldır;
- hərtərəflidir;
- istənilən mənada tamdır.
9. Maliyyə
hesabatları formalarının
müəyyənləşdirilməsi
9.1. Maliyyə
hesabatlarının formaları dəqiq
müəyyənləşdirilməli və dərc edilmiş
digər məlumatlardan ayrılmalıdır.
9.2. Maliyyə
hesabatlarının hər bir tərkib hissəsi dəqiq
müəyyənləşdirilməlidir. Həmçinin,
aşağıdakı məlumatlar dəqiq seçilməli və
təqdim olunan məlumatların daha düzgün başa
düşülməsi üçün zəruri olduqda, təkrarlanmalıdır:
a) hesabat verən bankın adı və ya digər
tanınma əlamətləri;
b) maliyyə hesabatlarının ayrıca bir
bankı, yoxsa banklar qrupunu əhatə etməsi haqqında
məlumat;
c) maliyyə hesabatlarının müvafiq
tərkib hissəsi üçün (hansının daha uyğun
olmasından asılı olaraq) hesabat tarixi və ya maliyyə
hesabatlarının əhatə etdiyi dövr;
ç) hesabat
valyutası;
d) maliyyə hesabatlarında məlumatların
(rəqəmlərin) təqdim edilməsində istifadə
olunan dəqiqlik səviyyəsi.
9.3. Maliyyə
hesabatlarında məlumatlar manat və ya min manat vahidlərində təqdim
olunmalıdır.[1]
9.4. Hesabat dövrü
9.4.1. Maliyyə hesabatları ən azı
hər il təqdim edilməlidir.
9.4.2. Müstəsna hallarda bankın hesabat tarixi
dəyişildikdə və illik maliyyə hesabatları bir
ildən artıq və ya bir ildən qısa müddətdə
təqdim edildikdə, bank, maliyyə hesabatlarının
əhatə etdiyi dövr üzrə əlavə olaraq
aşağıdakıları açıqlamalıdır:
a) bir ildən fərqli dövrün istifadə
edilməsinin səbəbini;
b) mənfəət
və zərər haqqında, kapitalın strukturunda
dəyişikliklər, pul vəsaitlərinin
hərəkəti haqqında hesabatlarda müqayisəli
məbləğlərin və müvafiq qeydlərin tutuşdurula
bilməməsi faktını.
9.5. Maliyyə hesabatları üzrə
məsuliyyət
9.5.1. Maliyyə hesabatlarının
hazırlanıb təqdim edilməsi üzrə məsuliyyət
bankın müşahidə şurası (İdarə heyəti)
və (və ya) digər rəhbər orqanının üzərinə
düşür.
10. Maliyyə hesabatlarının tərkibi
10.1. Maliyyə hesabatlarının tam
dəstinə aşağıdakılar daxildir:
a) mühasibat balansı;
b) mənfəət və zərər
haqqında hesabat;
c) kapitalın strukturunda
dəyişikliklər haqqında hesabat;
ç) pul vəsaitlərinin hərəkəti
haqqında hesabat;
d) uçot siyasəti və izahat qeydləri.
10.2. Bank maliyyə hesabatlarından başqa,
fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin əsas
xarakterini, maliyyə vəziyyətini və
qarşılaşdığı əsas qeyri-müəyyənlikləri
əks etdirən rəhbərliyin maliyyə
şərhlərini təqdim edə bilər.
11. Mühasibat balansı
11.1. Qısamüddətli və
uzunmüddətli
maddələrə
bölünmə.
11.1.1. Hər bir bank mühasibat balansında
aparılan əməliyyatların xarakterinə əsaslanaraq,
qısamüddətli və uzunmüddətli aktivləri və
öhdəlikləri ayrı-ayrılıqda
təsnifləşdirərək əks etdirməlidir.
Qısamüddətli aktivlər
11.1.2. Aktivlər aşağıdakı
hallarda qısamüddətli aktiv kimi
təsnifləşdirilməlidir:
a) aktiv satılmaq üçün saxlanıldıqda
və ya bankın əməliyyat prosesinin normal
şəraitində istifadə edilmək üçün
nəzərdə tutulduqda;
b) aktiv əsas etibarı ilə kommersiya
məqsədləri üçün və ya qısa vaxt müddətində
saxlanıldıqda və hesabat
tarixindən etibarən on iki ay ərzində realizə
edilməsi nəzərdə tutulduqda;
c) aktiv istifadəsi üzrə heç bir
məhdudiyyət olmayan pul vəsaitləri və ya onların
ekvivalenti hesab edildikdə.
Bütün digər aktivlər uzunmüddətli
aktivlər kimi təsnifləşdirilməlidir.
Qısamüddətli öhdəliklər
11.1.3. Öhdəliklər aşağıdakı
hallarda qısamüddətli öhdəliklər kimi
təsnifləşdirilməlidir:
a) öhdəliyin bankın əməliyyat
prosesinin normal şəraitində ödənilməsi
nəzərdə tutulduqda;
b) öhdəlik hesabat tarixindən etibarən on
iki ay ərzində ödənilməli olduqda.
Bütün digər öhdəliklər uzunmüddətli
öhdəliklər kimi təsnifləşdirilməlidir.
11.1.4. Bank, faizlərin ödənilməsi də
daxil olmaqla uzunmüddətli öhdəliklərini, hətta onlar
hesabat tarixindən etibarən on iki ay ərzində
ödənilməli olduqda belə, aşağıdakı
şərtlərdə, uzunmüddətli öhdəliklər kimi
təsnifləşdirməlidir:
a) öhdəliyin ilkin müddəti on iki aydan
artıq dövr təşkil etmişdirsə;
b) öhdəliyin uzunmüddətli əsasda
yenidən maliyyələşdirilməsi nəzərdə
tutulduqda;
c) bu
niyyətlər yenidən maliyyələşdirmə
müqaviləsi ilə və ya maliyyə hesabatlarının
təsdiq olunmasına qədər ödəniş
cədvəlinin dəyişilməsi haqqında müqavilə
ilə təsdiq olunduqda.
Qısamüddətli öhdəliklərdən
çıxarılan hər hansı bir öhdəliyin
məbləği mühasibat balansına edilən qeydlərdə
(bu təqdimatı
əsaslandıran məlumatlarla birlikdə)
açıqlanmalıdır.
11.2. Mühasibat balansında təqdim edilməli
olan məlumatlar.
11.2.1. Bank aktiv və öhdəlikləri likvidlik
səviyyəsini əks etdirən ardıcıllıqla və
onların xarakteri üzrə qruplaşdıraraq mühasibat
balansında əks etdirməlidir.
11.2.2. Mühasibat balansına
aşağıdakı aktiv və passiv maddələr daxil
edilməlidir:
Aktivlər
- nağd pul və digər ödəniş
vasitələri;
- qızıl və digər qiymətli
metallar;
- Milli Bankdakı hesablar;
- maliyyə sektoruna verilmiş kreditlər
və avanslar;
- müştərilərə verilmiş
kreditlər və avanslar;
- qiymətli investisiya kağızları;
- qeyri-maddi aktivlər;
- əsas vəsaitlər;
- digər aktivlər.
Öhdəliklər
- Milli Bank qarşısında
öhdəliklər;
- maliyyə sektoru qarşısında
öhdəliklər;
- müştərilər qarşısında
öhdəliklər;
- borc götürülmüş digər vəsaitlər;
- digər öhdəliklər.
Kapital
- nizamnamə kapitalı;
- ehtiyatlar;
- bölüşdürülməmiş mənfəət.
11.2.3. Bank mühasibat balansında maliyyə
aktivləri və öhdəliklərinin hər bir sinfi üçün
ədalətli dəyəri açıqlamalıdır.
11.2.4. Əlavə maddələr,
başlıqlar və aralıq məbləğlər
tələb olunduqda və ya bankın maliyyə
vəziyyətinin dəqiq təqdimatı üçün əhəmiyyətli
olduqda, mühasibat balansında əks etdirilməlidir.
11.2.5. Aktiv və öhdəliklər digər uçot
Qaydalarında tələb olunan hallar istisna olmaqla,
əvəzləşdirilməməlidir.
11.3. Müsahibat balansında və ya ona dair
qeydlərdə təqdim edilməli olan məlumatlar
11.3.1. Bank mühasibat balansında və ya ona dair
qeydlərdə təqdim edilmiş hər bir maddənin
təsnifatını açıqlamalıdır. Mühasibat
balansının hər bir maddəsi öz xüsusiyyətinə və
baş bankın, əlaqəli törəmə müəssisənin,
assosiasiya edilmiş müəssisənin və digər
əlaqəli tərəflərin kreditor və debitor
borclarının məbləğləri təsnifat üzrə
maddələrə bölünməlidir.
11.3.2. Bank mühasibat balansında və ya
qeydlərdə aşağıdakı məlumatları
açıqlamalıdır:
a) səhmdar kapitalın hər bir sinfi üçün:
- buraxılışına icazə
verilmiş səhmlərin sayını;
- buraxılmış və tam
ödənilmiş, həmçinin buraxılmış, lakin tam
ödənilməmiş səhmlərin sayını;
- səhmin nominal dəyəri haqqında
məlumatı;
- dövriyyədə olan səhmlərin
sayının ilin əvvəlinə və sonuna
müqayisəsini;
- müvafiq siniflə əlaqədar hüquqları,
imtiyazları və məhdudiyyətləri, həmçinin
dividendlərin bölüşdürülməsi və kapitalın
ödənilməsi üzrə məhdudiyyətləri;
- bankın özünə və ya törəmə,
yaxud assosiasiya edilmiş müəssisələrə məxsus
olan səhmləri;
- şərtlər və məbləğ
də daxil edilməklə opsion və ya satış
sazişləri üzrə buraxılış üçün
nəzərdə tutulmuş səhmləri;
b) sahibkarların kapitalı dairəsində
hər bir ehtiyatın xarakterini və məqsədini;
c) dividendlər təqdim edildikdə, lakin
rəsmi şəkildə ödəniş üçün təsdiq edilmədikdə
öhdəliyə daxil edilən (və ya daxil edilməyən)
məbləği;
ç) imtiyazlı kumulyativ səhmlər üzrə
hər hansı tanınmamış dividendlərin
məbləğini.
12. Mənfəət və zərər
haqqında hesabat
12.1. Bank gəlir və xərcləri
xarakterinə görə qruplaşdıraraq, əsas gəlir
və xərc növlərini açıqlayan mənfəət və
zərər haqqında hesabat təqdim etməlidir.
12.2. Mənfəət və zərər
haqqında hesabata aşağıdakı gəlir və
xərc maddələri daxil edilməlidir:
- faiz gəlirləri;
- faiz xərcləri;
- aktivlər üzrə ehtimal olunan zərər
üçün ehtiyatlar;
- qızıl və digər qiymətli
metalların yenidən qiymətləndirilməsi üzrə xalis
gəlirlər;
- qiymətli kağızların yenidən
qiymətləndirilməsi üzrə xalis gəlirlər;
- valyuta mövqeyinin yenidən
qiymətləndirilməsi üzrə xalis gəlirlər;
- xarici valyuta ilə dilinq
əməliyyatları üzrə xalis gəlirlər;
- haqq və komissiya gəlirləri;
- haqq və komissiya xərcləri;
- digər əməliyyat gəlirləri;
- işçilərə sərf olunan
xərclər;
- qeyri-maddi aktivlər və əsas
vəsaitlər üzrə köhnəlmə xərcləri;
- əsas vəsaitlər üzrə təmir
və saxlanma xərcləri;
- inzibati xərclər;
- digər xərclər;
- mənfəət vergisi üzrə xərc.
12.3. Bank əməliyyatları
nəticəsində yaranan hər bir əsas gəlir və
xərc növləri istifadəçilər tərəfindən
bankın işinin səmərəliliyinin
qiymətləndirilə bilməsi üçün ayrı-ayrılıqda
açıqlanmalıdır.
12.4. Bank mənfəət və zərər
haqqında hesabatda, yaxud ona edilən qeydlərdə gəlir
və xərclərin təsnifləşdirilməsindən
istifadə edərək təhlilini təqdim etməlidir.
12.5. Gəlir və xərc maddələri
yalnız aşağıdakı hallarda
əvəzləşdirilə bilər:
- digər uçot Qaydaları ilə tələb
olunduqda;
- eyni və ya analoji əməliyyat və
hadisələrdən yaranan mənfəət (zərər)
və müşayətedici xərclər əhəmiyyətli
olmadıqda. Bu halda bu məbləğlər
birləşdirilir və əhəmiyyətlilik prinsipinə
uyğun əks olunur.
13. Kapitalın strukturunda
dəyişikliklər haqqında hesabat
13.1. Bankın maliyyə hesabatlarında
kapitalın strukturundakı dəyişikliklər haqqında
məlumatlar ayrıca bir forma şəklində təqdim edilməlidir.
13.2. Bu hesabatda bankın kapitalını
təşkil edən maddələr üzrə məlumatlar
ayrı-ayrılıqda təsnifləşdirilərək,
hesabat dövrünün əvvəlinə, hesabat dövrü ərzində
və hesabat dövrünün sonuna olan göstəriciləri əks
etdirilməlidir.
14. Pul
vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat
14.1. Bankın maliyyə hesabatlarında pul
vəsaitlərinin hərəkəti, Azərbaycan
Respublikasının bank sistemində pul vəsaitlərinin
hərəkəti barədə hesabatın tərtib
olunması Qaydalarına əsasən tənzimlənir. Bu Qaydalar
maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinə
bankın fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün pul
vəsaitlərinin hərəkətini və bu
istiqamətdə bankın tələblərini müəyyən
etməyə imkan verir.
15. Maliyyə hesabatlarına qeydlər
15.1. Bankın maliyyə hesabatlarına olan qeydlər
aşağıdakıları əks etdirməlidir:
a) müvafiq əhəmiyyətli
əməliyyatlar və hadisələr üçün seçilmiş və
tətbiq edilmiş maliyyə hesabatının
hazırlanmasının əsaslarını və uçot siyasəti
haqqında məlumatları;
b) maliyyə
hesabatlarında əks etdirilməyən, lakin bankın
fəaliyyəti haqqında düzgün təsəvvür yaratmaq üçün
tələb olunan əlavə məlumatları.
15.2. Maliyyə hesabatlarına qeydlər
nizamlanmış qaydada təqdim edilməlidir. Maliyyə
hesabatlarına olan qeydlərdə, təqdim olunan
məlumatların mühasibat balansının, mənfəət
və zərər haqqında hesabatın və pul
vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın
hər hansı bir maddəsinə istinad edilməsi əks
olunmalıdır.
15.3. Maliyyə hesabatlarına olan
qeydlərə mühasibat balansı, mənfəət və
zərər haqqında və pul vəsaitlərinin
hərəkəti haqqında hesabatlarda əks etdirilən
məbləğlərin nəqli təsviri və ya daha
geniş təhlili, o cümlədən istifadəçilər üçün
dəyərli olan digər əlavə məlumatlar daxil
edilməlidir.
16. Uçot siyasətinin təqdim olunması
16.1. Maliyyə hesabatlarına qeydlərdə
uçot siyasəti haqqında aşağıdakı məlumatlar
əks etdirilməlidir:
a) maliyyə hesabatlarının tərtib
olunması zamanı istifadə olunan qiymətləndirmə
metodu;
b) maliyyə hesabatlarının düzgün başa
düşülməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən
uçot siyasətinin hər bir konkret elementi, o cümlədən:
- əsas gəlir növlərinin
tanınması;
- investisiya və digər qiymətli
kağızlarının qiymətləndirilməsi;
- mühasibat balansında öhdəliklərin
tanınmasına gətirib çıxaran əməliyyatların
yalnız potensial öhdəliklər və şərti
hadisələr yaradan digər əməliyyatlar və
hadisələrlə müqayisəsi;
- kredit və avanslar üzrə zərərin
müəyyən olunması və zərərin silinməsi
metodu.
17. Balansdankənar maddələr üzrə
potensial öhdəliklər və şərti hadisələr
17.1. Bank maliyyə hesabatlarında
aşağıdakı potensial öhdəlikləri və
şərti hadisələri
açıqlamalıdır:
a) əhəmiyyətli cərimə
sanksiyaları və ya xərclər yaratmadan geri
çağrılmayan (bankın xüsusi mülahizəsi əsasında
geri çağrıla bilməyən) hesab olunan öhdəliklərin
kreditləşmə üzrə xüsusiyyətini və həcmini;
b) balansdankənar
maddələrdən yaranan potensial öhdəliklərin və
şərti hadisələrin xüsusiyyətini və həcmini;
o cümlədən:
- borc üzrə ümumi zəmanətləri, bank
akseptləri üzrə zəmanətləri, akkreditivlər
də daxil olmaqla kreditlər və qiymətli kağızlar
üzrə maliyyə zəmanətləri kimi istifadə olunan
kreditin birbaşa əvəzedicilərini;
- müəyyən əməliyyatlara aid olan
müqavilə zəmanətlərini, təklif edilən girovları,
təklif edilmiş zəmanətləri və
akkreditivləri;
- mühasibat balansında əks olunmamış
geri çağrıla bilən müqavilələri;
- svoplar, opsionlar və fyuçerslər də daxil
olmaqla, faiz dərəcələrini, valyuta
məzənnələri ilə bağlı olan
maddələri;
- sair öhdəlikləri.
18. Aktiv və öhdəliklərin
ödənilmə müddətləri
18.1. Bank, mühasibat balansının tərtib
olunduğu tarixə, ödənilmə müddətinə uyğun
olaraq aktiv və passivləri qruplaşdıraraq onların
təhlilini aydınlaşdırmalıdır.
18.2. Bankın likvidliyinin, faiz
dərəcələri və mübadilə
məzənnələrindəki dəyişikliklərinin
təsirinin
qiymətləndirilməsində aktiv və
öhdəliklərin ödənilmə müddətləri və
ödəniş müddəti çatdıqda münasib qiymətə faiz
öhdəliklərini əvəz etmək qabiliyyəti mühüm amil
hesab olunur.
18.3. Maliyyə hesabatlarında aktiv və
öhdəliklər aşağıdakı qaydada
təsnifləşdirilməlidir:
a) tələb olunanadək və 1 ayadək;
b) 1 aydan 3 ayadək;
c) 3 aydan 6 ayadək;
ç) 6 aydan 1 ilədək;
d) 1 ildən yuxarı.
18.4. Bank tərəfindən aktiv və
öhdəliklər üçün qəbul edilmiş ödənilmə
müddətlərinin eyni olması zəruridir.
18.5. Ödəniş müddətləri
ödəniş tarixinədək qalan dövrlə ifadə
olunmalıdır. Ödəniş tarixinədək qalan dövr
üzrə aktiv və öhdəliklərin təhlili bank likvidliyinin
qiymətləndirilməsi üçün mühüm amil yaradır.
18.6. Aktivlərin müqavilə ilə
nəzərdə tutulmuş ödəniş müddəti tarixi
olmadıqda, aktivlər üzrə nəzərdə tutulan
ödəniş müddəti onların realizasiyası üçün
nəzərdə tutulan tarix kimi nəzərə
alınır.
19. Aktiv, öhdəlik və balansdankənar maddələrin konsentrasiyası
19.1. Bank aktiv, öhdəliklərin və
balansdankənar maddələrin hər bir
əhəmiyyətli konsentrasiyasını
(cəmlənməsini) açıqlamalıdır. Bu açıqlamalar
coğrafi regionlar, müştərilər və ya iqtisadiyyat
sahələri və ya digər risk mənbələri
üzrə təqdim edilməlidir. Bank həmçinin xarici valyutalarda
olan əhəmiyyətli məbləğləri
açıqlamalıdır.
20. Kreditlər və avanslar üzrə
zərərlər
20.1. Bank kredit və avanslar üzrə
aşağıdakı məlumatları
açıqlamalıdır:
a) geri qaytarılmayan kredit və avansların
xərc kimi tanınmasının və silinməsinin
əsasını əks etdirən uçot siyasətini;
b) dövr
ərzində kredit və avanslar üzrə zərərlərin
bağlanması üçün xüsusi ehtiyatlarda edilmiş
dəyişikliklərin ətraflı təsviri və bu zaman
aşağıdakı məlumatlar ayrı-ayrılıqda
əks olunmalıdır:
- dövr ərzində kredit və avanslar üzrə
zərərlər üçün xərc kimi tanınmış
məbləğ;
- dövr ərzində silinmiş kredit və
avanslar üzrə debet
məbləği;
- dövr ərzində əvvəllər
silinmiş kredit və avansların kompensasiya edilməsi
üzrə kredit məbləği.
c) hesabat tarixinə kredit və avanslar üzrə
zərərlərin bağlanması üçün ehtiyatların ümumi
məbləği;
ç) mühasibat balansına daxil edilmiş
faizləri hesablanmayan kredit və avansların ümumi
məbləği, habelə həmin kredit və avansların
balans məbləğinin müəyyən edilməsində istifadə
olunan metodu.
20.2. Xüsusi qeyd olunmuş xərclərə
və ya əvvəlki təcrübə nəticəsində
kredit portfelində olan potensial xərclərə əlavə
olaraq bu xərclərə münasibətdə təxirə
salınmış istənilən məbləğlər,
bölüşdürülməmiş mənfəətin bölüşdürülməsi
kimi nəzərə alınmalıdır. Bu
göstəricilərin azalması nəticəsində meydana
çıxan kredit məbləğləri bölüşdürülməmiş
mənfəətin artmasına gətirib çıxarır və
dövr üzrə xalis mənfəətin və ya zərərin
hesablanmasına daxil edilmir.
21.
Məlumatların digər açıqlamaları
Əsas
bank riskləri
21.1. Ümumi bank riskinin, o cümlədən
gələcək zərərlər və digər
gözlənilməyən risklər və ya şərti
hadisələr üçün ödənilməsi təxirə salınmış
hər bir məbləğ, bölüşdürülməmiş
mənfəətin bölüşdürülməsi kimi ayrıca
açıqlanmalıdır. Bu göstəricilərin azalması
nəticəsində yaranan istənilən
kreditləşən məbləğlər
bölüşdürülməmiş mənfəəti artırır
və dövr ərzində xalis mənfəət və zərərin
hesablanmasına aid edilmir.
Təminat kimi qoyulmuş aktivlər
21.2. Bank maliyyə hesabatlarında,
ödənilmiş öhdəliklərin ümumi məbləğini
və həmçinin təminat kimi qoyulmuş aktivlərin
xarakterini və balans dəyərini əks etdirməlidir.
Əlaqəli tərəflərlə
əməliyyatlar
21.3. Bank tərəfindən əlaqəli
tərəflərlə əməliyyatlar həyata
keçirilərkən əməliyyatların xarakterini, növünü
və maliyyə hesabatlarının düzgün başa
düşülməsi üçün zəruri olan digər elementləri
açıqlanmalıdır.
22. Yekun müddəalar
22.1. Bu Qaydalar dövlət qeydiyyatına
alındığı gündən qüvvəyə minir.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏ
SƏNƏDLƏRİNİN SİYAHISI
1. 23
dekabr 2005-ci il tarixli 38 nömrəli Azərbaycan Respublikası Milli Bankının Protokolu
(Azərbaycan Respublikası
Mərkəzi İcra Hakimiyyəti Orqanlarının Normativ
Aktlarının Bülleteni, 2005-ci il, № 12)
BÜLLETENƏ EDİLMİŞ
DƏYİŞİKLİK VƏ ƏLAVƏLƏRİN
SİYAHISI
[1] 23 dekabr 2005-ci il
tarixli 38 nömrəli Azərbaycan Respublikası Milli Bankının Protokolu
(Azərbaycan Respublikası
Mərkəzi İcra Hakimiyyəti Orqanlarının Normativ
Aktlarının Bülleteni, 2005-ci il, № 12) ilə Azərbaycan
Respublikasının Milli Bankının normativ xarakterli aktlarının əsas mətnində və/və ya
əlavələrində mütləq rəqəmlərlə
müəyyən olunan məbləğlər 5000 manata bölünməklə nəzərə
alınmışdır, "mln manat" sözləri "min manat" sözləri ilə, "min manat" sözləri
isə "manat" sözü
ilə əvəz edilmişdir.